Вайна расейскага самаўладдзя з вуніяцтвам афіцыйна завяршылася 12 лютага 1839 года на Полацкім царкоўным саборы, дзе верхаводзіў Сямашка. Святая Сафія, што ўжо два з паловаю стагоддзі была грэцка-каталіцкім храмам, пачула пастанову пра вяртанне сваіх прыхаджанаў у праваслаўе, «дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода».
Пратэстуючы супроць гэтай пастановы, больш за мільён вуніятаў перайшлі пасля Полацкага сабора ў каталіцтва. Пра здзекі з беларусаў-вуніятаў абурана пісалі нават асобныя дзеячы расейскай культуры: Леў Талстой, Аляксандар Герцэн (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»).
Знішчэнне вуніяцтва сталася вялікім няшчасцем для нашага народа, падзяліўшы яго на праваслаўных і каталікоў. Гэта адна з галоўных прычын слабой нацыянальнай згуртаванасці беларусаў.
95. Хто такі Кастусь Каліноўскі?
Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі (1838–1864) — наш нацыянальны герой, правадыр паўстання ў 1863–1864 гадах.
Нарадзўся ён у шляхоцкай сям'і ў вёсцы Мастаўляны (цяпер тэрыторыя Польшчы). У 1852 годзе скончыў Свіслацкую павятовую навучальню, а затым, у 1856–1860 гадах, вучыўся на юрыдычным факультэце Пецярбургскага ўніверсітэта. Пад час навучання ўвайшоў у нелегальны гурток, дзе гартаваліся будучыя змагары за волю нашае Бацькаўшчыны. Вялікі ўплыў на станаўленне Кастуся як асобы зрабіў ягоны старэйшы брат Віктар — выдатны знаўца гісторыі Беларусі і адзін з лідэраў рэвалюцыйнай арганізацыі, які, на жаль, рана памёр, не паспеўшы здзейсніць свае планы і задумы.
З мэтаю шырокай прапаганды сваіх ідэяў К.Каліноўскі разам з паплечнікамі Феліксам Ражанскім, Станіславам Сангінам, Валерам Урублеўскім наладзіў напярэдадні паўстання выпуск першай беларускай нелегальнай газеты «Мужыцкая праўда» (1862–1863 гады, выйшла 7 нумароў). Газета заклікала сялян да барацьбы за нацыянальную і сацыяльную волю, да вяртання бацькоўскае веры — вуніі, да вызвалення ад Маскоўшчыны з яе ненажэрным чынавенствам і абрыдлым рэкруцтвам.
Зямлю меркавалася перадаць сялянам без выкупу. Гэтая акалічнасць ад самага пачатку паўстання падзяліла яго кіраўнікоў на «чырвоных», прыхільнікаў радыкальных зменаў, і «белых», гатовых да кампрамісу з царызмам. Кансерватыўная пазіцыя «белых», якія не хацелі ісці на ўступкі сялянам, спрычынілася да звужэння сацыяльнай базы паўстання.
З восені 1862 года Кастусь Каліноўскі ўзначаліў гэтак званы Літоўскі правінцыйны камітэт, дзе рашуча праводзіў ідэю незалежнасці нашай зямлі ад Польшчы. Увесну 1863 года ён заняў пасаду рэвалюцыйнага камісара Гарадзеншчыны, а ўлетку вярнуўся ў Вільню і ўзначаліў краёвы паўстанцкі цэнтр, які ў выніку жорсткіх карных акцыяў Мураўёва-Вешальніка быў тады моцна аслаблены. Наладжаная дзякуючы намаганням К.Каліноўскага дзейнасць цэнтра дала магчымасць утрымацца паўстанцкай арганізацыі да вясны 1864 года.
Уначы 10 лютага 1864 года К.Каліноўскага арыштавалі ў Вільні, у Святаянскіх мурах, дзе ён знаходзіўся на канспіратыўнай кватэры пад імем Ігната Вітажэнца. Ваенна-палявы суд прысудзіў яго да пакарання смерцю, і 22 сакавіка 1864 года Кастуся Каліноўскага публічна павесілі ў Вільні на гандлёвай плошчы Лукішкі. Перад смерцю ён здолеў пераслаць з-за турэмных кратаў «Ліст з-пад шыбеніцы» — свой духоўны запавет, у якім выказаў пэўнасць, што толькі тады «народзе, зажывеш шчасліва, калі над табою маскаля ўжо ня будзе».
Ёсць звесткі, што цела легендарнага «караля Літвы», як называлі яго ў народзе, было пахаванае на Замкавай гары ў Вільні.
96. Што такое «западно-руссизм»?
«Западно-руссизм» — гэта рэакцыйная плынь грамадскай думкі ў Беларусі ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя, якая мела адмоўнае значэнне для станаўлення беларускай нацыі. Перадумовамі яго ўзнікнення былі, з аднаго боку, наступ польскага каталіцызму, асабліва актыўны ў ХVІІ-ХVІІІ стагоддзях, а з другога — каланіялісцкая палітыка расейскага царызму, накіраваная на поўную інкарпарацыю беларускіх (а таксама ўкраінскіх земляў) у Расейскую імперыю.
Пачатак афармлення ідэалагічнай платформы «западно-руссизма» прыпадае на эпоху Мікалая І, калі канчаткова знішчаліся рэшткі нашай былой дзяржаўнай самабытнасці (забарона судовага справавання паводле Статута Вялікага Княства Літоўскага, скасаванне вуніяцтва), калі ліквідоўваўся Віленскі ўніверсітэт, дзе ўжо з'явіліся парасткі ліцьвінскага (беларускага) адраджэння.