122. Што такое «Мангольскі праект»?
У сярэдзіне 1920-х гадоў у Заходняй Беларусі актывізаваўся нацыянальна-вызвольны рух, што ў сваіх мэтах вырашыла выкарыстаць Масква. У крамлёўскіх кабінетах нарадзіўся гэтак званы «мангольскі праект». Знаходзячыся ў рэчышчы ідэі «сусветнай рэвалюцыі», ён быў характэрнаю праяваю бальшавіцкага экспансіянізму. Беларускія ж нацыянал-камуністы хацелі выкарыстаць задуманае ў Маскве дзеля аб'яднання ў адной дзяржаве ўсіх нашых этнічных земляў.
Праект прадугледжваў узняцце паўстання беларусаў у Польшчы, выхад БССР са складу СССР і вайну з Польшчай за Заходнюю Беларусь. У выніку ўтварылася б Беларуская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка пад пратэктаратам СССР (як і ў выпадку з Мангольскай Народнай Рэспублікай, адсюль і назоў праекта). А папярэдне, каб прадэманстраваць поспехі нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва, былі праведзеныя «ўзбуйненні» БССР, дазволена стварэнне шырокай сеткі навучальных і культурных установаў на беларускай мове.
«Мангольскі праект», на які пакладалі надзеі нацыянал-камуністы і, магчыма, некаторыя нацыянал-дэмакраты, спадзеючыся гэткім шляхам вызваліць Беларусь з маскоўскае ды польскае няволі, не здзейсніўся. Спадзяванні былі ілюзіямі. На пачатку 1927 года з дапамогай бальшавіцкіх спецслужбаў у Заходняй Беларусі была разгромленая 120-тысячная Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада, а крыху пазней у БССР распачалася ліквідацыя «нацдэмаў», якіх цяпер ужо абвінавачвалі ў спробах адарваць Савецкую Беларусь ад СССР з дапамогаю Польшчы.
Застаўшыся толькі на паперы, «мангольскі праект», тым не менш, з'яўляецца для нас сведчаннем авантурызму бальшавікоў, іх гатоўнасці дзеля сваіх утопіяў маніпуляваць лёсамі цэлых народаў.
123. Чаму была разгромленая Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада?
Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада — гэта масавая дэмакратычная партыя, што ўзнікла ў Заходняй Беларусі ў сярэдзіне 20-х гадоў як адказ на палітыку жорсткай нацыянальнай дыскрымінацыі беларусаў пад уладаю Польшчы. Грамада вырасла з групы, якую стварылі беларускія паслы (г. зн. дэпутаты) польскага сойму (Браніслаў Тарашкевіч, Сымон Рак-Міхайлоўскі, Пётра Мятла, Павел Валошын), пераканаўшыся, што парламенцкай барацьбою нельга здабыць зямлі беларускаму селяніну, школы на роднай мове, шырэйшых дэмакратычных правоў.
Праграма БСРГ, складзеная Б.Тарашкевічам, улучала патрабаванні дэмакратычнага самакіравання, васьмігадзіннага працоўнага дня, шырокіх грамадзянскіх правоў беларускай мове, скасаванне асадніцтва (землеўласніцтва польскіх каланістаў), канфіскацыі абшарніцкай зямлі і бясплатнай перадачы яе беззямельнаму і малазямельнаму сялянству. Ставілася таксама задача аб'яднаць усе этнічныя беларускія тэрыторыі ў межах адной дзяржавы.
За Грамадою, пад ейны бел-чырвона-белы сцяг, пайшла ўся Заходняя Беларусь — ад Дзісеншчыны да Піншчыны, ад Беласточчыны да Меншчыны. Да лістапада 1926 года гэтая партыя згуртавала ў сваіх шэрагах 120 тысяч чалавек, аб'яднаных у дзвюх тысячах гурткоў і 18 павятовых камітэтах. Такога імклівага росту палітычнага аб'яднання Беларусь ніколі — ні раней, ні пазней — не ведала.
Актыўныя выступленні беларускіх дэпутатаў у сойме і на мітынгах у гарадах і мястэчках, масавы беларускі перыядычны друк нацыянальна-дэмакратычнай скіраванасці, праца галоўнага сакратарыята БСРГ і нізавых гурткоў на месцах прычыніліся да шпаркага станаўлення нацыянальнай і сацыяльнай свядомасці грамадства. «Калі б у 1917 годзе ў нашага народа была такая нацыянальная свядомасць, як цяпер у Заходняй Беларусі, - гаварыў у апошнім слове на судзе ў 1928 годзе Рак-Міхайлоўскі, - то гісторыя яго магла б скласціся іначай.»
Крамлёўскія стратэгі імкнуліся ўзяць Грамаду пад свой кантроль, каб радыкалізаваць нацыянальна-вызвольны рух, надаць яму класавы характар. Пільная ўвага Масквы да беларускага руху ў Польшчы тлумачыцца тым, што менавіта гэты вектар геапалітыкі лічыўся бальшавікамі найбольш перспектыўным «для развіцця сусветнай рэвалюцыі». Побач жа знаходзілася Нямеччына, якая, паводле іх пераканання, была на парозе сацыялістычнай рэвалюцыі.