Ўiнстан нiколi не мог дакладна вызначыць - нават пасля двухсэнсоўнага позiрку гэтай ранiцай - быў О'Браэн сябрам цi ворагам. Але, здавалася, гэта не мела нiякага значэння. Памiж iмi iснавала разуменне, нешта значна важнейшае за прыхiльнасць або супольнiцтва. "Мы яшчэ сустрэнемся там, дзе няма цемры", сказаў ён. Ўiнстан не ведаў, што б гэта магло значыць, але верыў, што гэтыя словы нейкiм чынам некалi спраўдзяцца.
Голас у тэлеглядзе змоўк. Чысты i прыгожы гук фанфараў прарэзаў застаялае паветра. Скрыгатлiвы голас працягваў:
- Увага! Увага! Толькi што мы атрымалi надзвычайнае паведамленне з Малабарскага фронту. Нашыя войскi ў Паўднёвай Iндыi дасягнулi блiскучай перамогi. Звесткi дазваляюць меркаваць, што вайсковая аперацыя, пра якую мы толькi што паведамiлi, значна наблiзiла канец вайны. А цяпер паслухайце надзвычайнае паведамленне...
Гэта не вяшчуе нiчога добрага, падумаў Ўiнстан. I сапраўды, пасля крывавага апiсання поўнага знiшчэння адной з эўразiйскiх армiй, пасля абвяшчэння велiзарнай лiчбы забiтых i палонных была прачытана абвестка пра тое, што з наступнага тыдня норма шакаладу паменшае з трыццацi да дваццацi грамаў.
Ўiнстану яшчэ раз адрыгнулася. Уздзеянне джыну прайшло, ад яго засталося толькi пачуццё млявасцi. З тэлегляда загрымелi гукi гiмна: "За цябе, мая Акiянiя.." - у гонар перамогi, а можа, каб прымусiць забыцца пра шакалад. Мелася на ўвазе, што ўсе гледачы мусяць устаць па стойцы "смiрна". Але Ўiнстана ўсё роўна нiхто не бачыў.
Гiмн змянiла лёгкая музыка. Ўiнстан падышоў да акна i стаў спiнай да тэлегляда. На вулiцы ўсё яшчэ было светла i холадна. Недзе ўдалечынi грымнула глухое рэха ад выбуху ракетнай бомбы. Цяпер iх падала на Лондан дваццаць трыццаць штук за тыдзень.
Унiзе на вулiцы вецер шкуматаў падраны плакат, i слова АНГСОЦ на iм то з'яўлялася, то зноў знiкала. Ангсоц. Свяшчэнныя прынцыпы Ангсоцу: навамоўе, двухдумства i зменлiвасць гiсторыi. Ўiнстану здавалася, што ён блукае ў густых лясах на марскiм дне, заблудзiўшы ў нейкiм пачварным свеце, дзе ён i сам быў пачварай. Ён быў адзiн. Мiнуўшчына была мёртвая, а ўявiць будучыню было немагчыма. Цi мог ён быць пэўны, што хоць адзiн жывы чалавек стаяў на яго баку? I як ён мог ведаць, цi панаванне Партыi не будзе цягнуцца вечна? Нiбы адказ, яму прыгадалiся тры лозунгi на белым фасадзе Мiнiстэрства Праўды:
ВАЙНА ЁСЦЬ МIР
СВАБОДА ЁСЦЬ РАБСТВА
НЯВЕДАННЕ ЁСЦЬ СIЛА
Ён выцягнуў з кiшэнi 25-цэнтавую манету. На ёй таксама выразнымi маленькiмi лiтарамi былi выбiты тыя самыя лозунгi, на другiм баку манеты была выява Вялiкага Брата. Нават з манеты за табою сачылi вочы. З грошай, паштовых марак, вокладак кнiг, сцягоў, плакатаў, цыгарэтных пачкаў - вочы сачылi адусюль. Адусюль глядзелi вочы, адусюль гучаў голас. Удзень i ўначы, на працы i за абедам, дома i на вулiцы, у ванне i ў ложку - нiдзе ад iх нельга было схавацца. Табе не належала нiчога, акрамя пары кубiчных сантыметраў мозгу, схаванага пад тваiм чэрапам.
Сонца перайшло на другi бок, i незлiчоныя вокны Мiнiстэрства Праўды, на якiя ўжо не падалi яго промнi, пахмурлiва чарнелiся, нiбы байнiцы крэпасцi. Ўiнстан адчуваў роспач i бездапаможнасць перад гэтай вялiзнай пiрамiдай, што пагрозлiва высiлася над iншымi дамамi. Яна была непахiсная, тысячы ракетных бомбаў не здолелi б яе разбурыць. Ўiнстан зноў спытаўся ў сябе, дзеля каго ён пiша свой дзённiк. Дзеля будучынi, дзеля мiнуўшчыны - дзеля той эпохi, якая, можа, iснуе толькi ў марах. Яго чакала не толькi смерць, але i поўнае знiшчэнне, выкараненне памяцi аб iм. Дзённiк ператворыцца ў попел, а сам ён у струменьчык дыму. Толькi Палiцыя Думак прачытае напiсанае iм, перш чым яно знiкне са свету i з памяцi. Як можна было звяртацца да будучынi, калi ад цябе магло не застацца нi следу, нi шматочка паперы з парай накрамзоленых на ёй безыменных слоў?
У тэлеглядзе прабiла чатырнаццатая гадзiна. Праз дзесяць хвiлiн яму трэба было выходзiць. У чатырнаццаць трыццаць ён мусiў быць на працы.
Са здзiўленнем ён адчуў, што бой гадзiннiка зноў надаў яму адвагi. На гэтай зямлi ён быў самотным прывiдам, што абвяшчае праўду, якую нiхто не пачуе. Але пакуль ён будзе яе абвяшчаць, нiтка iснавання не перарвецца. Спадчына перадаецца чалавецтву не тады, калi дамагаешся, каб цябе слухалi, а калi здолееш застацца жывы. Ён зноў вярнуўся да стала, абмакнуў пяро i напiсаў:
Будучынi або мiнуўшчыне, у якой запануе свабода думкi, у якой людзi будуць рознiцца адзiн ад аднаго i не будуць жыць самотна - таму часу, у якiм будзе iснаваць праўда, у якiм з iснага нельга будзе зрабiць няiснае, - з эпохi аднастайнасцi i адчужанасцi, эпохi Вялiкага Брата, эпохi двухдумства прывiтанне!
"Я ўжо мёртвы", - падумаў ён. Яму здалося, што толькi цяпер, калi ён адчуў здольнасць выкладаць свае думкi, ён зрабiў вырашальны крок. Вынiк кожнага дзеяння прысутнiчае ўжо i ў самiм дзеяннi. Ён напiсаў:
Думзлачынства не цягне за сабою смерць: думзлачынства само ўжо ЁСЦЬ смерць.
Аднак цяпер, калi ён прызнаў сябе за мёртвага, зрабiлася вельмi важным як мага даўжэй заставацца ў жывых. Два пальцы правай рукi запэцкалiся ў чарнiла. Якраз такая дробязь магла яго загубiць. Якi-небудзь пранiклiвы фанатык у Мiнiстэрстве (хутчэй нават жанчына - тая маленькая з пясочнымi валасамi або чарнявая з аддзела мастацкай лiтаратуры) мог бы зацiкавiцца, чаму ён нешта пiсаў пад час перапынку на абед, чаму ён ужыў для гэтага старасвецкае пяро i што ён пiсаў - а пасля даў бы знак адпаведным органам. Ён пайшоў у ванны пакой i старанна адмыў плямы цёмна-рудым пясочным мылам, якое драла рукi, як наждачная папера, i таму цяпер як найлепей прыдалося.
Ён засунуў дзённiк у шуфляду стала. Хаваць яго не было сэнсу, але ён мог, прынамсi, прыняць захады, каб даведацца, цi хто пад час яго адсутнасцi не знайшоў яго дзённiк. Закладзены мiж старонак волас занадта б кiдаўся ў вочы. Ён падчапiў кончыкам пальца ледзь бачны белы драбочак пылу i паклаў яго на рог вокладкi - ён адразу ўпадзе, калi хто возьме альбом.
3
Ўiнстан снiў мацi.
Яму было гадоў дзесяць-адзiнаццаць, калi яго мацi знiкла. Гэта была высокая, самавiтая, даволi спакойная жанчына з павольнымi рухамi i цудоўнымi светлымi валасамi. Бацька прыгадваўся яму невыразна: чарнявы i худы, заўсёды ў густоўным чорным гарнiтуры (асаблiва добра Ўiнстану запомнiлiся вельмi тонкiя падэшвы бацькавых чаравiкаў) i ў акулярах. Праўдападобна, абое сталiся ахвярамi адной з першых хваляў вялiкiх чыстак 50-х гадоў.
У сне мацi сядзела недзе далёка ўнiзе i трымала на руках яго маленькую сястрычку. Ён помнiў сястру толькi кволым, хваравiтым, заўсёды маўклiвым дзiцём з вялiкiмi ўважлiвымi вачыма. Абедзве глядзелi з долу на яго. Яны былi глыбока ўнiзе - на дне шахты або ў вельмi глыбокай магiле, i лапiк зямлi, на якiм яны сядзелi, апускаўся ўсё глыбей i глыбей. Яны былi ў каюце карабля, што iшоў на дно, i глядзелi ўгору на яго скрозь ваду, што ўсё болей i болей цямнела. У каюце яшчэ было паветра, яны яшчэ маглi бачыць яго, а ён iх, але ўвесь час яны апускалiся ўсё глыбей i глыбей у зялёныя воды, што праз нейкi момант павiнны былi пахаваць iх назаўсёды. Вакол яго было святло i паветра, а яны памiралi, яны былi ўнiзе, таму што ён застаўся наверсе. I ён i яны гэта ведалi, ён мог прачытаць гэтае веданне ў iх тварах. Але нi ў iх тварах, нi ў iх сэрцах не было папроку, толькi ўсведамленне таго, што яны павiнны памерцi, каб ён застаўся жыць, i што гэткi быў непазбежны лад рэчаў.
Ён не мог згадаць, што адбылося ў сапраўднасцi, але ў сваiм сне ён ведаў, што мацi i сястра ахвяравалi сваiм жыццём дзеля яго. Гэта быў адзiн з тых сноў, якiя, хоць i захоўваюць уласцiвыя снам атрыбуты, з'яўляюцца працягам свядомых разумовых працэсаў i ў якiх выяўляюцца факты i думкi, што i пасля абуджэння здаюцца арыгiнальнымi i каштоўнымi. Раптам Ўiнстан зразумеў, што смерць мацi амаль трыццаць гадоў таму несла з сабою трагiзм i смутак пачуццi, якiя сёння ўжо не iснавалi. Смутак, думаў ён, - гэта нешта з тых даўнiх часоў, калi яшчэ iснавалi чуллiвасць, каханне i сяброўства i калi сямейныя дапамагалi адзiн аднаму, не маючы на гэта асаблiвае прычыны. Успамiны пра мацi былi балючыя, бо яна памерла праз любоў да яго, калi сам ён яшчэ быў занадта малы i эгаiстычны, каб адказаць на гэтую любоў. I яшчэ таму, што яна нейкiм чынам - ён ужо не ведаў як - ахвяравала сабой дзеля непахiснае вернасцi. Цяпер штосьцi падобнае было немагчымае. Цяпер iснавалi страх, нянавiсць i боль, але не было годных пачуццяў, не было глыбокага i сапраўднага смутку. Здавалася, ён бачыў гэты смутак у вачах у мацi i сястры, калi яны глядзелi на яго скрозь зялёную ваду, ужо далёка ўнiзе, апускаючыся ўсё глыбей i глыбей.