***
Müasir azəri dilində bitki adları və bitkilərlə əlaqədar anlayışları ifadə edən sözlər olduqca zəngindir. Diqqətlə nəzərdən keçirdikdə belə nəticəyə gəlmək olur ki, bitkilərlə əlaqədar anlayışları, adları bildirən sözlər mənşə və quruluşca da çox rəngarəngdir. Belə sözlərin bir qismi, həm də çoxu azəri dilinin ez ehtiyatı əsasında düzəldilmiş, bir qismi isə başqa dillərdən alınma sözlərdir və bunların quruluşunu, mənşəsini aydınlaşdırmaq üçün xüsusi dərin tədqiqata da ehtiyac yoxdur. Məsələn, heç bir çətinlik çəkmədən hamı başa düşür ki, yerkökü, sarıkök, tərotu, kəklikotu, günəbaxan kimi isimlər həmin adlarla tanınan bitkilərin bu və ya digər bir xüsusiyyətini ifadə edən sözlər əsasında düzəldilmişdir, həm də bu sözlərin mənası hamıya məlumdur. Beləcə də mandarin, kartof, limon, çay, kakao kimi alınma sözləri də çətinlik çəkmədən tanımaq olur. Lakin bitkilərlə əlaqədar sözlərin içərisində elələri də var ki, mənşəsini və ya quruluşunu aydınlaşdırmaq üçün az-çox tədqiqat tələb olunur.
Məsələn, müasir azəri dilində işlənilən pambıq, darçın, zoğal, əzgil, yosun, qarpız və bunlar kimi bir sıra bitki adlarının quruluşunu, hansı sözdən, hansı dildən olduğunu tapmaq üçün bəzən çox gərgin, hərtərəfli tədqiqat tələb olunur. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, belə sözlərin aydınlaşdırılması ilə bəzən tarixi sirrlərin də açılması üçün qiymətli faktlar əldə edilmiş olur. Məhz belə bir baxımdan aşağıdakı sözləri nəzərdən keçirməyi faydalı bildik.
Zoğ
Müasir azəri dilində "ağacda yenicə formalaşmağa başlamış budaqcığın adı" mənasına, bəzən də "tumurcuq" mənasına işlənilən bu sözün alban tayfa dillərindən qalma bir ünsür olması və indi də alban tayfalarından biri sayılan udinlərin dilində "yeni, sütül budaq" mənasında işlənilməsi diqqəti cəlb edir.
Zoğal (kizil)
Bu adla tanınan meyvə, yəqin ki, qırmızı rəngdə olduğuna görə türk dillərinin bir çoxunda 'qızıl | kizil' adlanır və buradan da həmin söz rus dilinə keçərək 'kizil' şəklində sabitləşmişdir. Ümumiyyətlə "qırmızı" mənasına olan 'qızıl' sözü azəri dilində də işlənir (məs., Qızıl ordu), lakin azəri dilində bu meyvə 'zoğal' adlanır ki, bu söz də təqribən eyni mənanı ifadə edir. Belə ki, 'zoğal', yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, azəri dilində "tumurcuq" mənasına işlənilən 'zoğ' sözü ilə 'al bayraq' ifadəsində olduğu kimi "qırmızı" mənasına işlənilən 'al' sözünün birləşməsindən formalaşmış bir isimdir ki, bu mürəkkəb adda "xırda tuma oxşar al-qırmızı meyvə" anlayışı ifadə olunmuşdur.
Həqiqətən ağac budaqları üzərində sıralanmış qırmızı zoğallara baxdıqda "qırmızı zoğlara, tumurcuqlara" oxşayan xırda meyvə nəzərə çarpır.
Bu isə bir sıra bitki adları kimi ('öküzgözü', 'günəbaxan' və bunlar kimi) 'zoğal' sözünün də məhz 'zoğ-al' kimi təsviri ifadə əsasında qurulduğunu bir daha təsdiq edir.
Əzgil
Əksərən meşədə, dağda bitən meyvələrdən biri də əzgildir. Bu adla tanınan meyvə iri meyvələrdən yox, xırda meyvələrdəndir. Buna görə də 'əzgil' sözünün ikinci hissəsini təşkil edən '-gil' ünsürünün xırda meyvə mənasına ümumiləşmiş halda işlənilən 'gilə' sözü ilə bağlı olduğunu söyləmək mümkündür. Bu sözün birinci hissəsini təşkil edən 'əz' ünsürü isə həmin meyvənin ikinci bir əlamətini ifadə edir. Belə ki, 'əzgil', məlum olduğu üzrə, bir qədər qaldıqdan sonra istər ağacda, istər dərilib saxlanılan yerdə lalıqlayır və əzilir. Məhz bu əlamətinə görə də 'əzgil' digər meyvələrdən fərqlənir. Belə xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq görünür ki, babalarımız bu meyvəni təsviri şəkildə 'əzik gilə', yaxud 'əzilən gilə' adlandırmışlar və buradan da, mürəkkəb sözlərdən sadə sözlərin formalaşması qaydasına müvafiq olaraq, indi işlətdiyimiz 'əzgil' sözü formalaşmışdır.
Darçın
Quş adlarından bəhs edərək 'çın' | 'çin' sözünün "quş" mənasını bildirən bir söz kimi formalaşdığını izah etmişik. Lakin buradan belə bir nəticəyə gəlmək olmaz ki, 'çın' | 'çin' ancaq "quş" deməkdir.
Dilçilikdə artıq çoxdan aydınlaşdırılmışdır ki, hər bir dildə fonetik tərkibcə eyni, məzmunca isə müxtəlif sözlər ola bilir və belə sözlər ümumiləşmiş halda omonim sözlər adlanır. Omonim sözlər isə ya başqa-başqa dillərə mənsub olur, ya da fonetik dəyişikliyə uğradılaraq əslindən fərqləndirilmiş sözlərdən düzəlir.
Məhz 'darçın' sözündəki 'çın' ünsürü də yuxarıda qeyd etdiyimiz hər iki səbəblə əlaqədar olaraq belə bir şəklə düşmüş dil vahidlərindəndir.
Müəyyən bir bitki adı və bu bitkinin qabığının adı, həm də bu qabıqdan düzəldilmiş dərman adı kimi işlənilən 'darçın' sözü fars dili əsasında qurulmuş bir söz birləşməsidir; birinci tərəf fars dilində "dərman" mənasına olan 'daru' (دارو) sözüdür, ikinci tərəf isə "Çin" ölkəsinin adıdır. İlk mənbələrdə verilən məlumatdan aydın olur ki, bu bitki və onun qabığı Çindən gətirilən bir dərman kimi istifadə olunduğu üçün buna "Çin dərmanı" mənasına "daru çin" adı verilmişdir. Bu söz fars dilindən alınıb azəri dilində bir müddət, xüsusən yazılı dildə, əslinə müvafiq şəkildə işlənilmişdir. Lakin sonralar azərilər arasında çox işlənilib yayılmış və azəri dilinin qanunlarına uyğun hala salınaraq 'darçın' şəklində azəriləşdirilmişdir. Buradan belə bir nəticə də çıxarmaq lazım gəlir ki, hər cür alınma söz, bu cümlədən xüsusi isimlər, hətta ölkə adları da dilin daxili qanunları əsasında dəyişdirilir.
Buna bənzər halda dəyişməni əks etdirən daha iki sözü də yada salaq.
(Javın, Ədilyan) Bu sözlər ümumi ədəbi dildə geniş dairədə işlənilmir. Lakin Şəki şəhərində baramaçılıqla az-çox tanış olan şəxslər bu sözlərin mənasını bilirlər. Bu sözlər barama növlərini bildirən terminlərdir. Bəs bu sözlər haradandır?
Yoxlama nəticəsində aydın olmuşdur ki, vaxtilə Yaponiyadan gətirilmiş və Şəkidə də artırılmış, ipəkçilikdə istifadə olunmuş baramanın bu növü həmin yerin adı ilə 'javın' adlanmışdır.[49]
Eyni qayda ilə İtaliyadan gətirilib istifadə olunan digər barama növü isə 'ədilyan' adlanmışdır ki, bu da əslində 'italyan' sözünün dəyişdirilmiş şəklidir.
Bu misallardan da aydın olur ki, dilimizdə olan bəzi sözlərin etimolojisi təkcə sözlərin deyil, həmin sözlərlə adlanan varlığın, haradan, necə, nə zaman gətirildiyini də öyrənməyə kömək edir.
Müasir azəri dilində işlənilən "hind qozu”, "cərcov yemişi" və daha bir sıra belə bitki adları da məhz bu qəbildəndir.
Pambıq
Müasir azəri dilində geniş dairədə işlənilən ən qədim isimlərdən birisi də 'pambıq' sözüdür. Mənşəcə bu söz müasir fars dilində eyni mənanı ifadə edən 'pənbə' sözü ilə əlaqədardır. Lakin 'pambıq' sözü azərilərin dilinə yeni fars dilindən keçməmiş və müasir fars dilində 'pambıq' sözü işlənilmir. Müasir fars dilində işlənilən 'pənbə' sözü bədii ədəbiyyatımızda bəzən məcazi mənada xüsusən "ağ", "yumşaq" mənalarında ('pənbə əllər' ifadəsində olduğu kimi) işlənilmişdir. Lakin xüsusi tədqiqat aparmadan, dildəki bir sıra qanunları nəzərə almadan, əlbəttə, heç kəs 'pənbə' sözünün 'pambıq' sözündən törədiyini deyə bilməz. Yoxlama nəticəsində belə aydın olmuş ki, pəhləvi dilində (orta fars dilində) 'pambıq' fonetik tərkibində işlənilmiş bu söz həmin dil geniş dairədə işlək olduğu dövrdə (təqribən IX—X əsrlərə qədərki dövrdə) pəhləvicədən azərilərin, ermənilərin, gürcülərin dillərinə də keçmişdir. Gürcülər və ermənilər bu sözü daha çox əslinə uyğun fonetik tərkibində indi də işlədirlər (ermənicə — bambak, gürcücədə — bambaki), azəricədə isə bu söz azacıq dəyişdirilərək, yəni 'pambaq' deyil 'pambıq' şəklində işlənir.