Belə sözlərdən birisi də müasir azəri dilində çox müxtəlif məna çalarlıqlarında işlənilən 'batmaq' feilidir.
Ümumiyyətlə ilk türkdilli yazılı mənbələrdən və sonrakı bir sıra lüğətlərdən belə məlum olur ki, 'batmaq' feili hər hansı bir əşyanın "alta düşməsi", "içəri girməsi", "arxaya, dala keçməsi", "itməsi", "dibə düşməsi", "cumması", "çökməsi", "çuxura düşməsi", "torpağın, palçığın altına düşməsi", "yerə girməsi", "gözdən itməsi"... kimi anlayışları ifadə etmək üçün işlənir[61].
Bunlardan başqa, 'batmaq' sözü xüsusən müxtəlif ifadələrdə müxtəlif məcazi mənalarda da işlənir. Həmin kökdən düzəldilmiş 'batqı', 'batqın', 'bataq', 'batıq', 'batı' və s. kimi sözləri də nəzərə aldıqda, aydın olur ki, hazırda bir sıra türk dillərində də məhsuldar bir söz kimi işlənilən 'batmaq' feilinin ilkin əsas mənası "alt", "aşağı" məfhumu ilə bağlı olmuş və 'batmaq' feili həmin məkan məfhumu ifadə edən ilkin bir isimdən törəmişdir.
Bu mülahizəni təsdiq edən fakt isə eramızdan əvvəllər bizim babalarımızla qonşuluqda, həm də çox qaynayıb-qarışmış halda yaşamış olan Elam tayfasının dilində "alt" mənasına 'batur' | 'batır' sözünün işlənilmiş olmasıdır. Bunu biz Bistun qayalarında mixi yazılarla yeni elam dilində yazılmış aşağıdakı cümlədə aydınca müşahidə edirik: «Batur huqqu hupogit», yəni "qanun altına aldım".
Bu cümlə quruluşca ruscaya uyğun halda kəlmə-kəlmə tərcümə edildikdə "под законом управлял" cümləsi alınır. Bu cümlənin həm azəricə, həm də rusca tərcüməsindən aydınca görünür ki, bu cümlədəki 'batur huqqu' ibarəsi "qanun altında", "под законом" mənasını ifadə edən söz birləşməsidir ki, buradakı 'batur' sözü azəricə "alt", rusca "под" mənasına, "huqqu" sözü isə yuxarıda "hoqqa" sözü ilə əlaqədar olaraq izah etdiyimiz kimi "qanun" mənasına işlənilmişdir.
Burada belə bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, 'batur' sözünün əsli 'bat' olmuş, '-ur' isə hal və tərkib şəkilçisi kimi artırılmışdır.
Beləliklə aydın olur ki, ümumən türk dillərində, bu cümlədən azəri dilində ilk dövrlərdən işlənilən 'batmaq' feili çox qədim zamanlardan "alt" mənasına işlənilmiş olan "batur" ismi əsasında formalaşmış sözlərdən biridir.
BİR NEÇƏ SAY HAQQINDA
Ayrı-ayrı məfhumların ən ibtidai dövrdən necə təşəkkül tapdığını, necə artdığını aydınlaşdırmaq nöqteyi-nəzərindən say bildirən sözlərin törənişi və sonrakı inkişafı olduqca maraqlıdır. Məhz belə bir baxımdan azəri dilində say məfhumlarını bildirən bəzi sözlərin törənişini müxtəsər də olsa nəzərdən keçirməyi faydalı bilirik.
Azəri dilində saylar əsasən 22 sözlə ifadə olunur ki, bunlar aşağıdakılardan ibarətdir: bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, altmış, yetmiş, səksən, doxsan, yüz, min, milyon, milyard.
Bu sözlərdən ikisi (milyon, milyard) alınma sözdür, iyirmisi isə ümumiyyətlə türk dillərinin, bu cümlədən azəri dilinin öz sözləridir və indi hamı bu sözləri sadə sözlər-köklər kimi tanıyır.
Müasir inkişaf tələbləri əsasında nəhayətsiz miqdar anlayışını ifadə etmək üçün əsasən həmin 22 sözdən istifadə olunur, yəni həmin sözlərdən müxtəlif üsullarda birləşmələr düzəldilir və beləliklə də ən az və ən çox miqdar məfhumları ifadə olunur:
on bir..., əlli iki..., yüz on beş..., iki yüz..., min doqquz yüz altmış yeddi, iki yüz əlli milyon beş yüz otuz bir min yüz doxsan beş...
Bunların necə düzəldiyi, hansı qayda-qanun əsasında quraşdırıldığı göz önündədir və həmin qaydalardan istifadə ilə hər kəs istədiyi miqdarı ifadə edə bilir.
Bəs indi sadə sözlər kimi tanıdığımız bu say bildirən kəlmələr necə əmələ gəlmişdir?
Dilin ilk yaradılması dövründə say bildirmək üçün belə sözlər təsadüfənmi qondarılmış, yoxsa bu və ya digər əlaqədar bir anlayışı ifadə edən sözlərdən say bildirmək üçün də istifadə olunmuş və buradan da say bildirən sözlər formalaşdırılmışdır?
Dünya dillərində məfhumlarla sözlər arasındakı əlaqələrin tədqiqi, daha doğrusu dil və şüur əlaqəsi problemlərinin tədqiqi nəticəsində aydın olmuşdur ki, dillərdə işlənilən sözlərin hamısı insan şüurunda yaranmış bu və ya digər məfhumla bağlıdır, həm də sözlərin formalaşmasında məntiqi əlaqə vardır. Məhz buna görə də K. Marks demişdir ki, «dil praktik — real şüurdur»[62].
Müasir azəri dilində işlətdiyimiz say bildirən sözlərin törənişi də məhz bu həqiqəti təsdiq edən konkret faktlardır. Hər şeydən əvvəl belə bir cəhəti yada salmalıyıq ki, indi bizə sadə köklər kimi görünən say bildirən sözlərin bir qismində onların törənişini yada salan bəzi vahidlərin izi az-çox qalmaqdadır. Belə izlərin nə ilə əlaqədar olduğunu başa düşməkdə, aydınlaşdırmaqda azəri dili ilə qohum olan dillər, hətta qohum olmayan başqa dillərdəki say bildirən sözlər də bizə kömək edir. Məs., azəri dili ilə qohum olan uyğur (sarı uyğur) dilində onluqları bildirən saylar belədir: on, işkon, üçon, türton, pison, alton, çeton, sakıson, tokıson.
Rus dilində də onluqların buna bənzər halda formalaşdığı nəzərə çarpır: десять, двадцать, пятьдесят, шестьдесят, семьдесят, восемьдесят.
Belə faktlar, birinci növbədə, müasir azəri dilində işlənilən 'səksən' və 'doxsan' sözlərinin 'səkkiz + on', 'doqquz + on' şəklində sadə saylar birləşməsindən törədiyini göstərir.
Bu cür birləşmələrdən düzələn sözlərdə müxtəlif şəkildə dəyişiklik ola bilir; xüsusən səslərdən bəzisi düşür, bəzisi başqa bir səslə əvəzlənir, yerini dəyişir və s. Belə hal 'səkkiz + on', 'doqquz + on' saylarının birləşmələrində də baş vermiş və nəticədə müasir dildə işlətdiyimiz 'səksən', 'doxsan' sayları formalaşmışdır. Bela dəyişikliyin olmasına baxmayaraq həmin sözlərin hansı köklərdən törədiyini göstərən izlər müəyyən dərəcədə qalmışdır.
Bəs azəri dilindəki 'iyirmi', 'altmış', 'yetmiş' sözlərinin törənişini necə izah etmək olar?
Diqqətlə nəzərdən keçirdikdə, bu sayların 'iyi', 'alt', 'yet' kimi formalaşmış ilk hissələrində ruscadakı 'двадцать', 'шестьдесят', 'семьдесят' sözlərinin ilk hissəsini təşkil edən 'два', 'шесть', 'семь' saylarının azəricə qarşılığı olan 'iki', 'altı', 'yeddi' saylarının izini aydınca görmək olur.
Buna görə də belə bir təəssürat yaranır ki, bu sözlərin ikinci hissəsini təşkil edən '-mi', '-mış', '-miş' ünsürləri 10 anlayışını ifadə edən bir sözlə əlaqədardır.
Bəs bu ünsürlər hansı dildə "10" mənasını ifadə edən hansı sözlə bağlıdır?
Belə bir sual hər kəsi düşündürə bilər, çünki türk dillərində 'on' sayı, demək olar ki, ümumidir və bir sıra türk dillərində, məs., sarı uyğurcada 'işkon' (20), 'üçon' (30), 'türton' (40), 'pison' (50), 'alton' (60), 'çeton' (70), 'sakıson' (80), 'tokıson' (90) sayları məhz təklikləri bildirən sözlərlə 'on' sayı birləşməsindən düzəldilib işlənir. Buna görə də belə sayların törənişi hamı üçün aydındır. Lakin müasir türk dillərində 10 sayını ifadə etmək üçün ayrıca olaraq nə 'mi', nə də 'miş' sözü işlənir. Belə vəziyyətdə başqa dillərə müraciət etmək və ümumiyyətlə 10 məfhumunu ifadə edən sözlərin hansı sözlə əlaqədar olduğunu, say anlayışının, bu cümlədən 10 sayının hansı ilkin anlayışla əlaqədar olaraq yarandığını müəyyənləşdirmək bu məsələnin həllini istiqamətləndirə bilər.