xeyirlidir. Damarları təmizləyir, qanın qatılaşmasının
qarşısını alır.
TUT SİRKƏSİ
Tut sirkəsi hərarəti aşağı salır. Gülab ilə qarışdırıb
bədənə sürtdükdə xəstəni tərlədir, soyuqdəyməni sağaldır.
443
NAR VƏ ONDAN HAZIRLANAN
MƏHSULLAR
Xalq təbabətində narın həm özündən, həm də ondan
hazırlanan məhsullardan istifadə edilir.
Nar qızdırmanı salır, nar qabığından hazırlanan
dəmləmə qarınağrısını kəsir.
444
NARŞƏRAB
Turş narı sıxır, ağzı kip bağlanan şüşə qablara
doldurub saxlayırlar. Narşərab iştahı açır, qanı
durulaşdırır.
NARTAŞA
Narın gilələrini sıxır, qaynadır və içinə azca şəkər
tozu qatırlar. Bir çox yeməklər sürfəyə nartaşa ilə verilir:
əvəlikli umac, xəngəl, kabablar və s.
Nartaşanın müalicəvi əhəmiyyəti həzm sistemini
qaydaya salmaq və soyuqdəyməni aradan götürməkdir.
ÇÖRƏK NÖVLƏRİ
ÇAD
Qarğıdalı unundan xəmir yoğrulur. Xamralı kimi
yayılır, sac üstündə bişirilir.
445
KÜLLÜ KÖMBƏ
Buğda ununa şəkər tozu, yağ qatılır, bərk xəmir
yoğrulur.
Sininin içini yağlayırlar. Xəmiri yastılayıb qoyurlar.
Üstünə yumurta çəkir, küncüt, xaşxaş səpirlər. Çəngəllə
bəzək vururlar.
Ocaqdakı közü götürüb qırağa atırlar. İsti külün
üstünə qoyulmuş sininin ağzını sacla örtürlər. Sacın
külünü təmizləyirlər. Sacın belinə köz tökürlər.
XAMRALI
Buğda ununa balatı qatıb acıdırlar. Xəmir gələndə
kündələyir, təndiri odlayırlar. Təndir ağarır. Közün üstünə
su səpirlər. Buna dəndənə deyirlər. Təndirin ağzından
başlayaraq cərgə ilə çörəkləri yapırlar. Təndir əppəyinin
üzünə yumurta yaxır, xaşxaş səpir, çəngəllə naxışlayırlar.
Yarısı qızarmış əppəkləri çəkib təndirin dibinə düzür,
koğa ilə qızardırlar.
SAC YUXASI
Həm acıtmalı, həm acıtmasız olur. Yuxa nazik
yayılır. Sacın üstünə salınır. O üz, bu üz çevirib
götürürlər.
FƏSƏLİ
446
Çox yuxa bişirəndə dalınca fəsəli salırlar. Deyirlər
ki, günahdı, sac yanır, qarğış eləyir.
5-6 yuxanı yağlayıb üst-üstə yığırlar, sonra lülələyib
yastılayır, təzədən yayırlar. Sacın üstündə oxlovun ucu ilə
deşdəkləyirlər. Deşiklərə yağ tökür, o üzə - bu üzə
çevirirlər.
FƏTİR
Fətir yuxaya nisbətən qalın yayılır, kiçik olur.
Xəmiri yuxanın eynidir.
TƏNDİR LAVAŞI
Xəmiri xamralının eynidi. Azca bərk yoğrulur. Ən
azı dörd, yaxud altı adam bişirir.
Təndir lavaşı quru olduğundan uzun müddət qalır.
İlıq su ilə isladıb üstünü basdırırlar. Bir qədər keçdikdən
sonra qatlayıb üst-üstə yığırlar.
GƏNCƏ MƏTBƏXI
KƏTƏ
Bərk xəmir yoğrulur. Xəmirə maya vurulmur. Bir
qədər qalın yayılır, içinə içlik qoyulub ağız-ağıza qatlanır.
447
KƏTƏNİN İÇİ:
Cincilim, çöl keşnişi, ispanaq, şomu və s. pencərdən
kətə bişirilir. Göy doğranır, yuyulur, ovulur, pendir,
yaxud şor qatılır, nar dənəsi və göy soğan vurulur.
Göy kətəsi bişən kimi üst-üstə yığılır, bir-bir
yağlanır.
QATDAMA
Yeddi yuxa yayılıb üst-üstə yığılır. Sonra lülələnib
bir neçə yerə kəsilir. Yastılanır. Qatlamanı dağ olmuş
yağa salıb o üz-bu üz qızardırlar. Hazır qatlamanın üstünə
şəkər tozu səpirlər.
QUYMAQ
Unu su ilə möhkəm çalır, yumurta əlavə edib
qarışdırırlar. Sonra xəmiri dağ olmuş yağın içinə tökürlər.
Bir üzü qazmaq tutan kimi o biri üzünə çevirib qızardırlar.
XƏŞİL
Suyu qaynadırlar. Bəzən bu su çiçəklərin (kəkotu,
qəfli, qantəpər) dəmləməsi olur. Suya azca duz atırlar. Bir
əllə unu yavaş-yavaş səpir, o biri əllə qarışdırırlar. Xəşili
taxta qaşıqla çalırlar. Sonra ağzını örtüb qaynamağa
qoyurlar.
Hazır olduqda boşqablara çəkilir, üstünə kərə yağ,
bəhməz, yaxud şəkər tozu tökülür.
448
HALVA
Halvanı iki cür bişirirlər: un halvası, umac halvası.
Gəncədə əsasən umac halvasına üstünlük verirlər. Bu
halva daha ləzzətli çıxır.
Undan umac ovulur. Aşsüzəndən keçirilir, irisi,
xırdası ayrılır. İri umac əvvəlcə tökülür, xırda isə qızarana
yaxın. Şərbəti düzəldib hazır qoyurlar. Şərbətə gülab,
sarıkök, zəfəran vurulur.
Yağı dağ edib umacı yavaş-yavaş tiyana tökür, iri
kürəklə çalırlar. Umac qızaranda qaynar şirəni əlavə edib
qarışdırırlar. Halva yağa düşür. Hazır olana yaxın qoz
ləpəsi (əzilmiş halda) qatırlar.
Halvanı nazik yayılmış yuxa ilə yeyir, ehsanlıqdısa,
yuxalara büküb paylayırlar. Boşqablara düzdükdə qaşıqla
naxışlar salırlar.
YARMA XƏŞİLİ
Buğda arıtlanır, yuyulur, kirkirədə çəkilir. Su
qaynadılır, azca duz atılır. Yarmanı yavaş-yavaş
qarışdırmaqla xəşil çalınır. Yarma xəşili un xəşilinə
nisbətən gec bişir. Hazır olanda üstünə sarımsaq-qatıq
tökürlər.
TUTMAC
Soğanı yağda qovurub üstünə su tökürlər. Başqa
qabda umac lobyanı bişirib qatırlar. Xəmir yoğrulur.
Əriştə kəsilir və qaynayan suya əlavə edilir. Hazır olana
yaxın doğranmış keşniş səpilir, duz, istiot vurulur.
449
UMAC
Əvəlikli umac müalicəvi bişmişlərdəndi.
Soyuqdəyməni götürür. Soğan qovrulur, üstünə su
tökülür, əvəlik xırda-xırda doğranıb isti suda yüngülvari
pörtlədilir. Umac ovulur və əvəliklə birgə qazana tökülür.
Əvəlikli umaca duz, istiot əlavə edərək süfrəyə verirlər.
Bu xörəyə nartaşa, yaxud alça turşusu qatanda daha
ləzzətli olur.
QAŞXƏNGƏLİ
Soyuq havalarda tez-tez bişirilən xörəkdir. Əksər
hallarda toyuq əti ilə hazırlanır.
Soğanı doğrayıb yağda qızardırlar, üstünə
əvvəlcədən bişirilmiş toyuq ətini suyu ilə bərabər tökürlər.
Qaynayanda xırda-xırda kəsilmiş xəngəl əlavə edirlər.