— Kiom da teatraĵoj mi vidas tie, — diris Kandido, — en la itala lingvo, en la hispana, en la franca!
— Jes, — diris la senatano, — estas tri mil da ili, sed malpli ol tri dekduoj da bonaj. Rilate al tiuj kolektoj da predikoj, kiuj ĉiuj kune ne valoras paĝon de Seneko, kaj ĉiuj tiuj dikaj volumoj pri teologio, estu certa, ke neniam mi malfermas ilin, nek mi nek iu alia.
Marteno ekvidis bretaron da anglaj libroj. Li diris:
— Mi supozas, ke al civitano de respubliko plaĉas plejparto da tiuj libroj, verkitaj en nobla libero.
— Jes, — respondis Apatiko, — estas belega skribi kion oni pensas; tio estas privilegio de homo. En la tuta Italio ni skribas nur kion ni ne pensas; la sampatrujanoj de la Cezaroj kaj de la Antonenoj ne kuraĝas havi ideon sen permeso de dominikano. Mi admirus la liberon inspirantan la anglajn geniulojn, se la pasio kaj la partieco ne difektus ĉion, kio estas ŝatinda en tiu grandvalora libero.
Ekvidinte libron de Miltono, Kandido demandis Apatikon, ĉu li konsideras tiun aŭtoron granda homo.
— Ĉu Miltonon? — redemandis Apatiko. — Tiun barbaron, kiu longe komentarias la unuan ĉapitron de Genezo en 10 libroj[140] da krudaj versoj? Tiun mallertan imitanton de la grekoj, kiu distordas la kreadon? Dum Moseo prezentas la Eternulon estigi la mondon per la parolo, Miltono igas sian Mesion preni el ĉiela ŝranko grandan cirkelon por desegni sian laboraĵon! Ĉu mi povus ŝati tiun, kiu fuŝis la Inferon kaj la Diablon de Taso; kiu igas Luciferon aperi jen bufo, jen pigmeo; kiu igas lin centfoje ripetadi la samajn paroladojn; kiu lin disputigas pri teologio; kiu, serioze imitante la komikan inventon pri eksplodpafiloj de Ariosto, igas la diablojn bombadi la Ĉielon? Nek mi, nek iu ajn en Italio povis ŝati tiujn mizerajn ekstravagancojn. La edziĝo de la Peko kun la Morto kaj la kolubroj naskataj de la Peko vomigas ĉiun homon, kiu havas belguston iom delikatan; kaj lia longa priskribo de hospitalo konvenas nur por tombisto. Ĉi tiun malhelan, sovaĝan kaj naŭzan poemon renkontis malŝato ĉe ĝia unua publikigo, kaj hodiaŭ mi ĝin traktas samkiel en ĝia lando ĝin traktis la samtempuloj. Cetere, mi diras, kion mi pensas, kaj mi tre malmulte zorgas, ĉu la aliaj pensas same.
Kandidon tiuj paroloj tre ĉagrenis; li respektis Homeron, iom li ŝatis Miltonon.
— Ho ve! — li diris mallaŭte al Marteno, — mi tre timas, ke ĉi tiu homo havas nur malŝategon por niaj poetoj germanaj.
— Tio ne estus tre domaĝa, — diris Marteno.
«Ho, kia supera homo!» murmuradis Kandido. «Kia granda geniulo estas tiu Apatiko! Al li nenio plaĉas!»
Tiel revuinte ĉiujn librojn, ili malsupreniris en la ĝardenon. Kandido laŭdis ĉiujn ĝiajn belaĵojn.
— Mi konas nenion pli malbongustan, — diris la mastro; — ni havas ĉi tie tro multe da malnecesaj bagatelaĵoj; sed jam morgaŭ mi ordonos, ke oni faru ĝardenon laŭ pli nobla plano.
Post kiam la du scivolemuloj adiaŭis lian ekscelencon, Kandido diris al Marteno:
— Konsentu, ke jen estas la plej feliĉa el ĉiuj homoj, ĉar li estas super ĉio, kion li posedas.
— Ĉu vi ne vidas, — diris Marteno, — ke ĉio, kion li posedas, lin naŭzas? Jam antaŭ longe diris Platono, ke ne tiuj stomakoj estas la plej bonaj, kiuj malakceptas ĉian nutraĵon.
— Sed, — diris Kandido, — ĉion kritiki, konstati mankojn en tio, kion aliaj homoj opinias belaĵoj — ĉu tio ne estas agrabla?
— Alivorte, — diris Marteno, — estas agrable ne senti agrablon, ĉu?
— Nu bone, — diris Kandido, — mi do vidas, ke la sola feliĉulo estos mi, kiam mi revidos Kunegundon.
— Espero komfortigas nian vivon, — diris Marteno.
Tamen la tagoj, la semajnoj kuris unuj post la aliaj; Kakambo ne aperis, kaj Kandido tiom profundiĝis en sian malĝojon, ke li eĉ ne rimarkis, ke Floro kaj frato Grilo ne venis por lin danki.
26. Vespermanĝo kun ses alilandanoj, kaj kioj tiuj estis
Iun vesperon, kiam Kandido kaj Marteno estis altabliĝontaj kun la alilandanoj el la sama gastejo, al Kandido de malantaŭe proksimiĝis viro kun fulge nigra vizaĝo, kaj lin preninte je la brako diris:
— Estu preta por foriri kun ni, ne malfruiĝu.
Li sin turnas kaj ekvidas … Kakambon! Nur la ekvido de Kunegundo povus pli lin mirigi kaj ravi. La ĝojo lin preskaŭ frenezigas. Li ĉirkaŭbrakas sian karan amikon.
— Kunegundo estas ĉi tie, sendube? Kie ŝi estas? Konduku min al ŝi, apud ŝi mi mortu pro ĝojo.
— Kunegundo ne estas ĉi tie, — diris Kakambo, — ŝi estas en Istanbulo.
— Ho, ĉielo! En Istanbulo! Sed eĉ se ŝi estus en Ĉinio, tien mi flugus, ni foriru.
— Ni forveturos post la vespermanĝo, — respondis Kakambo. — Mi ne povas diri plu; mi estas sklavo, mia mastro min atendas; mi devas iri por lin servi ĉetable; ne diru vorton; vespermanĝu kaj tenu vin preta.
Kandido, ŝanceliĝante inter ĝojo kaj doloro, ravite revidi sian fidelan agenton, mirigite vidi lin sklavo, sieĝate de la penso retrovi sian amatinon, kun maltrankvila koro, kun konfuzita spirito, altabliĝis kun Marteno, kiu flegme observis ĉi tiun scenon, kaj kun 6 alilandanoj, venintaj en Venecion por tie pasigi la karnavalon.
Kakambo verŝadis por trinki al unu el la alilandanoj; ĉe la fino de l’ manĝado li proksimiĝis al la orelo de sia mastro, kaj diris al tiu:
— Via Majesto foriros kiam al ĝi plaĉos, la ŝipo pretas.
Eldirinte tiujn vortojn, li foriris. La mirigitaj gastoj silente interrigardis, kiam alia servisto aliris sian mastron kaj diris al tiu:
— Via Majesto, la kabrioleto de via moŝto estas en Padovo kaj la barko pretas.
La mastro faris signon kaj la servisto foriris. La gastoj denove rigardis unuj la aliajn, kaj ĉies surprizo duobliĝis. Tria servisto, proksimiĝante al tria alilandano, diris al tiu:
— Reĝa Moŝto, kredu min, Via Majesto ne plu restu ĉi tie; tuj mi ĉion preparos.
Kaj li malaperis.
Kandido kaj Marteno jam ne plu dubis, ke tio estis karnavala maskerado. Kvara servisto diris al kvara mastro:
— Via Majesto forveturos, kiam al ĝi plaĉos.
Kaj li eliris, kiel la aliaj. Kvina servisto diris la samon al la kvina mastro. Sed la sesa servisto malsame parolis al la sesa alilandano, kiu sidis apud Kandido; li diris:
— Nu, via Reĝa Moŝto, oni ne plu konsentas krediti Vian Majeston, nek min, kaj nin ambaŭ oni povas enkarcerigi jam ĉi-nokte. Mi foriras por zorgi pri miaj aferoj. Adiaŭ.
Post la foriro de la servistoj la 6 alilandanoj, Kandido kaj Marteno restis en profunda silento. Fine ekparolis Kandido:
— Sinjoroj, — li diris, — jen estas stranga ŝerco. Kial vi ĉiuj estas reĝoj? Koncerne min, mi konfesas, ke nek mi, nek Marteno estas reĝo.
La mastro de Kakambo seriozmiene ekparolis, kaj diris itallingve:
— Mi ne ŝercas, mia nomo estas Aĥmedo la 3ª[141]. Dum pluraj jaroj mi estis Grandsultano; mi detronigis mian fraton; mia nevo detronigis min; oni tranĉis la kolon al miaj veziroj; mi finvivas mian vivon en la malnova palaco; mia nevo, la granda sultano Mahmudo, fojfoje permesas al mi vojaĝi por mia sano, kaj mi venis ĉi tien pro la karnavalo Venecia.
Junulo, kiu sidis apud Aĥmedo, parolis post li kaj diris:
— Mia nomo estas Ivano[142]; mi estis imperiestro Tutrusia; mi estis detronigita dum mi ankoraŭ kuŝis en la lulilo; miaj gepatroj estis malliberigitaj; min oni edukis en malliberejo; fojfoje mi havas la permeson vojaĝi akompanate de gardantoj, kaj mi venis ĉi tien pro la karnavalo Venecia.
La tria diris:
— Mi estas Karlo-Edvardo[143], reĝo de Anglio; mia patro transdonis al mi siajn rajtojn je la reĝlando; mi batalis por defendi ilin; al okcent el miaj amikoj oni elŝiris la koron kaj per ĝi batis iliajn vangojn. Mi estis malliberigita; nun mi iras al Romo por viziti la reĝon mian patron, detronigitan kiel mi kaj mia avo, kaj ĉi tien mi venis pro la karnavalo Venecia.
[142]
Johano la 3ª (laŭ la imperiestra kalkulo) = Ivano la 6ª (laŭ la dinastia kalkulo), naskita en 1740, samjare surtronigita kaj sekvajare detronigita de Elizabeto Petrovna, filino de Petro la Granda; murdita en 1764, 5 jarojn post la publikigo de «Kandido». —
[143]
Karlo-Edvardo (1720–1788), alnome