— Mi krome scias, — diris Kandido, — ke ni devas kultivi nian ĝardenon.
— Vi pravas, — diris Pangloso. — Ĉar la enloĝigo de la homo «en la ĝardenon Edenan» okazis «por ke li prilaboradu ĝin»[163]; kio pruvas, ke la homo ne naskiĝis por ripozi.
— Ni ne rezonadu sed laboru, — diris Marteno. — Tio estas la sola maniero teni la vivon tolerebla.
La tuta malgranda societo akceptis tiun laŭdindan proponon; ĉiu ekaplikis siajn talentojn. La malgranda bieneto produktis multon. Verdire Kunegundo estis tre malbela, sed ŝi fariĝis tre bona kukistino; Floro brodis; la maljunulino prizorgis la tolaĵon. Utilis ĉiuj, sen escepti fraton Grilo: li iĝis tre bona lignaĵisto, kaj eĉ solida viro; tiel ke Pangloso fojfoje diradis al Kandido:
— Ĉiuj okazoj estas interligitaj en la plej bona el ĉiuj eblaj mondoj; ĉar fine, se vi ne estus forpelita el belega kastelo per fortaj piedbatoj sur la postaĵon pro la amo al baronidino Kunegundo, se vi ne estus submetita al Inkvizicio, se vi ne trapikus la baronon, se vi ne travagus piede Amerikon, se vi ne perdus ĉiujn viajn ŝafojn el la bona lando Eldorado — tiam vi ne manĝus ĉi tie pistakojn kaj konfititajn cedratojn.
— Bele dirite, — respondis Kandido, — sed ni kultivu nian ĝardenon.[164]
Postparolo
Ĉi tiu Postparolo precipe temas pri la lingvaj (aŭ pli vaste, filologiaj) aferoj, kiuj atendeble plej interesas la esperantistojn. Komentojn pri la filozofia enhavo la interesatoj trovos fine de la Postparolo.
Ironie, laŭ apartaĵo de la ĝenro «filozofia fabelo» ĝuste la lingvan problemon Voltero preskaŭ plene ignoras. Kandido, Kunegundo kaj la maljunulino travagas la tutan Eŭropon, Turkion, Magrebon sen renkonti ian ajn lingvan barilon en iu ajn socia tavolo. Nur en Ameriko Kandido bezonas la helpon de Kakambo por komuniki kun tieaj indiĝenoj (kiuj cetere ĉie, de Argentino ĝis Eldorado kaj Surinamo, parolas dialektojn de unu sama lingvo, supozeble de la Keĉua).
Artikolado
La difina artikolo
La titolartikoloj
Mi jam indikis en mia studaĵo La artikolo♐: «Atentindas, ke en la rolo de titolartikolo la ĝentiltitoloj (sinjoro, doktoro ktp) perdas sian propran artikolon — ili ne plu kondutas kiel ordinaraj substantivoj, ili iĝas gramatikiloj». En diversaj lingvoj tia gramatikiĝo okazis diversgrade, kaj eĉ kadre de unu sama lingvo ofte estas malkohera. L uzas senartikole «sinjoro doktoro Ralf», «F-ino Kunegond» «majstron Panglos», «barono de Thunder-ten-tronckh» — sed ĉiam konservas la difinan artikolon ĉe la monarĥaj titolartikoloj, ekz‑e (ĉap. 26ª):
L: kiel la sultano Aĥmet, la imperiestro Ivan kaj la reĝo Karl-Edvard
A: as Sultan Achmet, the Emperor Ivan, and King Charles Edward
S: kiel sultano Aĥmedo, imperiestro Ivano kaj reĝo Karlo-Edvardo
Zamenhofo plej ofte artikolis tiajn ĉenomajn titolojn monarĥajn, kvankam en la «Fabeloj» aperas senartikola «reĝo Arturo». La moderna Esperanto (bone atestita ekz‑e en «Monato») koherigas tion per konsekvenca forigo de la difina artikolo en tiaj okazoj. Ankaŭ mi faris tiel. (Kompreneble tio ne koncernas la memstarajn uzojn de la titolvortoj; ekz‑e «la barono paliĝis» en ĉap. 29ª.)
Gefratoj kaj idoj
Estas evidenta fakto, ke la difinan artikolon Esperanto uzas pli ŝpareme ol la franca lingvo, proksimume kiel la angla; tial mi ĝin forigis el la titolo: «Kandido, aŭ
Tamen ankaŭ angle ofte aperas neklarigeblaj uzoj de la difina artikolo, ekz‑e en ĉap.11ª:
V: Je suis la fille du pape Urbain X et de la princesse de Palestrine.
A: I am the daughter of Pope Urban X, and of the Princess of Palestrina.
L: Mi estas la filino de
Antaŭe neniam temis pri tiuj princino kaj papo, nek pri tio, ke ili havas filinon, nek pri ties unikeco. Tamen V kaj ĉiuj tradukoj en la artikolhavajn lingvojn uzas ĉi tie la difinan artikolon — krom la bulgara, kiu ĉi-okaze estas la sola logikema:
B: Дъщеря (ne «Дъщеря
Kaj Voltero mem en tute simila situacio, prezentante la protagoniston en la 2ª frazo de ĉap.1ª, uzas nul-artikolon:
V: Les anciens domestiques de la maison soupçonnaient qu’il était fils de la sœur de monsieur le baron et d’un bon et honnête gentilhomme du voisinage
B: Старите слуги в дома подозираха, че е син на сестрата на господин барона и на един добър и почтен благородник от околността
(L: La malnovaj servistoj suspektis, ke lia patrino estis la fratino de lia barona moŝto kaj lia patro iu nobelo el la ĉirkaŭaĵo)
La bulgara traduko konsekvence evitas artikolon ĉe ‹filo› — sed ial (samkiel V) artikolas la ‹fratino›n. Pri ŝi ni aŭdas unuafoje, kaj nek ŝia ekzisto nek unikeco estas evidentaĵo. Tial tute prave la germana traduko G20 artikolas ŝin nedifine — tamen ĝi ial difine artikolas la ‹filo›n (en ambaŭ okazoj, inverse ol V!).
G20: Die alten Diener des Hauses munkelten, er sei das Kind einer Schwester des Herrn Barons und eines guten braven Edelmannes aus der Nachbarschaft
S: La malnovaj servistoj suspektis, ke li estas filo de fratino de lia barona moŝto kaj de brava kaj bona nobelo najbara.
Jen alia okazo (ĉap.13ª) kie la min ŝokas kiel nelogika; ĝin paŭsas multaj tradukoj, sed ne B nek G nek H:
L: Lia unua parolo estis por demandi ĉu ŝi estas la edzino de la kapitano.
V: La première chose qu’il fit fut de demander si elle n’était point la femme du capitaine.
G20: … ob sie die Frau des Hauptmannes sei.
G: … ob sie des Hauptmanns Frau sei.
B: … дали тя не е жена на капитана.
H: … si era muger del capitan.
S: … ĉu ŝi estas edzino de la kapitano.
La demandanto ja ne scias, ĉu la kapitano havas edzinon (kaj fakte li ne havas).
En nenia gramatiko Esperanta mi trovas pravigon por 4 artikoloj en la konkluda frazo de la rekrutada epizodo el ĉap.2ª:
L: — Sufiĉas; nun vi estas
[164]
Ĉi tiu konkluda frapfrazo estas vaste konata kaj ofte citata. Kurioze, Lejbnico ĝin kvazaŭ anticipis en la apologo (§415; inspirita de «Dialogo kontraŭ Boecio» de Laŭrenco Valla), per kiu li finas sian «Teodiceo»n. Ties heroo vizitas alternativan universon, en kiu, interalie, Seksto Tarkvinio ne seksperfortas Lukrecian:
«Oni aŭdis Sekston paroli pri sia obeo al la dio [Jupitero]. Kaj jen li ekloĝas en urbo inter du maroj, simila al Korinto. Tie li aĉetas
Tiu alternativa universo estas malpli bona ol la nia, ĉar sen la krimo de Seksto la Romanoj ne ekindignas, ne forpelas la reĝojn, ne estiĝas la Respubliko kaj «la granda Imperio kiu donos grandajn ekzemplojn».
Ankaŭ notindas, ke Seksto kultivus sian ĝardenon en Korinto, kiu en la 18ª jc estis parto de la Turka Imperio, samkiel Istanbulo, apud kiu situis la ĝardeno de Kandido.
La malnovajn esperantistojn tiu frazo neeviteble pensigas pri la parenca devizo «Ni fosu nian sulkon!» ☺ —