Se efektive tia estis la celo de Voltero, tiam ĝia realigo estas ĝene mallerta. La tradukoj B, G20, A20 meĥanike paŭsas tiun mallertaĵon; nur A, H (kaj S) ĝin korektas:
A: What Happened to Cunegund, Candide, the Grand Inquisitor, and the Jew
H: Prosiguen los sucesos de Cunegunda, Candido, el Inquisidor general, y el Judío
S: Kio trafis Kunegundon, Kandidon, la ĉefinkvizitoron kaj la judon.
Pri la vortordo
Fakte mi okupiĝis pri «Kandido» ĉar per ĝi mi volis kontroli la ĵus publikigitan teorion pri la vortordo en Esperanto («Raporto de la Sekcio pri Gramatiko pri vortordo en Esperanto»♐. Oficialaj informoj, №35, 2021-07-14). La stilo de la artikoloj de Lanti’ ŝajnis al mi sufiĉe esperanteca ĉi-rilate, kaj mi decidis ekzameni iom pli grandan prozaĵon: lian tradukon de la Voltera verko.
Nu, mi jam citis la malinstigan averton el la Lantia antaŭparolo:
Mi penis konservi laŭeble la formon de la frazoj kaj okazis, ke ne ĉiam mi alprenus saman se mi verkus originale.
Ĉi tio estas tre stranga traduka principo, pravigebla nur se oni tradukas por klarigi al la leganto apartaĵojn de la franca gramatiko. Sed mi vidis en tio okazon por kompari la francan vortordon kun tiu de Esperanto per apudmeto de du tekstoj en la Lingvo Internacia. Alivorte, mi decidis reverki la tradukon de Lanti’ tiel, kiel mi esprimas la koncernan enhavon en la maniero kiel eble plej Esperanteca.
Atentindas, ke la literatura franca lingvo pli ol la aliaj fontolingvoj de Esperanto ignoras la komunikadan (= pragmatikan) vortordon (tio koncernas nur la literaturan francan lingvon, la buŝa lingvo ja estas tute pragmatika). Probable tio estas ŝuldata al la prilaboro de la literatura lingvo en la 17ª–18ª jc, kiam la raciismaj stilistoj kaj gramatikistoj «ĝin poluris ĝistrue» (laŭ diro de lordo Ĉesterfildo, samtempano kaj amiko de Voltero).
Interalie la franca lingvo preferas la aktivan frazaranĝon, eĉ je la kosto de la pragmatika vortordo; la angla lingvo estas pli pragmatika je la kosto de pasivigo; Esperanto ofte ebligas kombini la pragmatikan vortordon kun la aktiva aranĝo. Ekz-e en la lasta frazo de ĉap.6ª:
V: Il s’en retournait … lorsqu’une vieille l’aborda, et lui dit: …
(L: … kiam maljunulino aliris al li kaj diris:…)
A: … when he was accosted by an old woman, who said to him…
G20: … als ihn ein altes Weib ansprach und ihm zuflüsterte:…
P: … kiedy zbliżyła się doń jakaś staruszka i rzekła:…
R: … когда к нему подошла старуха и сказала ему:…
S: … kiam lin aliris maljunulino, kiu diris:…
Simile en ĉap.12ª:
V: Un marchand m’acheta …
(L: Komercisto aĉetis min …)
A: I was purchased by a merchant …
G20: Mich erhandelte ein Kaufmann …
S: Min aĉetis komercisto …
Franclingve ĉi tiujn mislokitajn remaojn markas nedifina artikolo. Tia maniero remaigi estas apartaĵo de la franca lingvo, por aliaj lingvoj (ekz‑e por la angla) ĝi estas nekutima kaj ĝena (pli ĝena ol pasivo). En la liberordaj lingvoj (i.a. germana, pola, rusa, Esperanto) tiaokaze sufiĉas kaj konvenas simpla sintaksa inversio.
Tamen en la propozicioj, kie la remao estas difine determinita, V kaj L uzas fenditajn frazojn♐, ekz‑e (ĉap.22ª):
V: — … vos ombres sont des taches horribles. — Ce sont les hommes qui font les taches, dit Candide, et ils ne peuvent pas s’en dispenser.
L: — … viaj ombroj estas teruraj makuloj.
— Estas la homoj, kiuj faras la makulojn kaj ili ne povas tion eviti.
S: — … Viaj «ombroj» estas hororaj makuloj.
— La makulojn faras la homoj, — diris Kandido, — kaj ili ne povas tion eviti.
G20: „Die Flecken machen die Menschen,“ erwiderte Candid, „sie können nicht anders.“
La fenditaj frazoj malsimpligas la sintaksan strukturon kaj komplikas la anaforan reton (kiel evidentas el la ĉi-supraj figuroj). La tradukoj en la liberordajn, akuzativhavajn lingvojn estas pli simplaj kaj fluaj.
Alia problemo de tiaspecaj fenditaj frazoj estas tio, ke Lanti’ uzas samformajn sensubjektajn estas-propoziciojn por traduki la francan il y a:
V: la dame demanda pourquoi il y avait des tragédies qu’on jouait quelquefois, et qu’on ne pouvait lire.
L: La sinjorino demandis, kial estas tragedioj, kiujn oni ludas kelkfoje, kaj kiujn oni ne povas legi.
S: La markizino demandis, kial iuj tragedioj, ja fojfoje ludataj, estas preskaŭ nelegeblaj (ĉap.22ª).
Grava diferenco inter tiuj du tradukoj estas la artikolo: «Estas la homoj, kiuj…». Ĝi forte ĝenis min ĉe la traduko: ja laŭ PAG, tia la egalas al ĉiuj; t.e. «la makulojn faras ĉiuj homoj». Tiu aserto estas pli forta ol bezonas Kandido, por la argumentado sufiĉus diri, ke la makuloj estas faro homa, «de iuj homoj» kaj tiel senkulpigi Dion. Evidente la samon sentis la tradukisto angla [A20], kiu kombinis fenditan frazon kun nedifina determino: “They are men who…”. Tamen duapense mi ekkonsciis, ke Kandido estas homo de la 18ª jc; ke sampaĝe oni parolis pri jansenanoj kaj molinanoj; ke laŭ la doktrino de la Katolika eklezio ĉiuj homoj (krom Jesuo Kristo kaj lia patrino) estas difektitaj per la Prapeko; ke negi tion estus Pelagiisma herezo; kaj ke la dua kunordigita subpropozicio pri la neeblo «eviti tion» neprigas tiun pesimisman interpreton. Mi do retenis ĉi tiun mizantropan artikolon (fakte, ankaŭ la samtempa angla traduko [A] ĝin retenas).
Ankoraŭ ekzemplo (ĉap.18ª):
V: Ce fut un beau spectacle que leur départ, et la manière ingénieuse dont ils furent hissés eux et leurs moutons au haut des montagnes.
L: Estis bela spektaklo ilia foriro kaj la maniero, laŭ kiu ili estis suprenlevataj, ili kaj iliaj ŝafoj, ĝis la supro de l’ montoj.
G: Ihr Auszug und die erfindungsreiche Art, wie sie mit ihren Hämmeln empor gelüpft wurden, machte wirklich ein sehenswürdiges Schauspiel.