Kandido, aŭ Optimismo

Unu fojon Voltero provis esprimi tion (en ĉap.2ª):

V: le plus beau des châteaux qui renfermait la plus belle des baronnettes

L: la plej bela el la kasteloj, kiu enfermis la plej belan el la baroninetoj

P: ku najpiękniejszemu z zamków, który zawierał najpiękniejszą z baronówien

S: la plej bela el la kasteloj, kie loĝas la plej bela el la baronidinoj

Tiu frazo pensigas pri kavalira romano, kaj eĉ pli klare en Esperanto, kie «baronidino» samformas kun «reĝidino», konata el la Zamenhofa traduko de la Andersenaj fabeloj. Tamen por la francoj tio estas nekutima, kaj L ĝin ne komprenis.

Malpli konsekvence ol G, sed sufiĉe ofte, la samsencan titolon baronesita uzas la traduko hispana [H]. Kp ankaŭ en la tradukoj angla kaj pola (ĉap.12ª):

V: — Jamais, répondit la baronne.

L: — Neniam, respondis la baronino.

A: “Never,” answered the young Baroness.

P: — Nigdy — odparła baronówna.

Pro sistememo ankaŭ la titolon de la maljunulino mi tradukis per princidino — mi supozas, ke itale ne malkonvenus ŝin nomi principessina; kaj eĉ pli aŭdace, V: la fille d’un pape → S: papidino (ĉap.12ª), kio en Esperanto estas same memtrudiĝanta, kiel la similsituacia kaj samspirita papesse (papino) en la franca (kaj interalie ĉe Voltero).

Ciado

Mi konservis la ciadon de la Lantia traduko. Cetere, ankaŭ en la angla traduko:

“Thou deservest not to eat or to drink,” replied the orator, “wretch, monster, that thou art! hence! avoid my sight, nor ever come near me again while thou livest.” (ĉap.3ª)

Male, mi modernigis plurajn loknomojn (ekz‑e Konstantinopolo → Istanbulo, Propontid → Marmora Maro) — unue, ĉar tio estas pli oportuna por la moderna leganto; kaj due, ĉar la klasikaj nomoj sonas malkonvene en la buŝo de senklera Kakambo aŭ de turka kamparano.

Aspektoj

Sisteman prezenton de la verbaj aspektoj Esperantaj mi faris en miaj artikoloj «Aspektoj»♐ (LOdE, 2019:3, n‑ro 293, p. 37–49) kaj «Notoj aspektologiaj»♐. Per ĉi tiu traduko mi ilustras ties konceptojn.

Perfektivo

Esprimi perfektivon en Esperanto estas facile: perfektivon havas nur la rezultverboj, kaj Esperante tiaj verboj en la formoj is- kaj os-tensaj aŭtomate ricevas la signifon perfektivan. Tamen atentindas, ke la francaj aoristoj kaj perfektumoj de daŭrverboj ofte havas signifon pli speciale inĥoativan, kiun signifon Esperanto esprimas ne tense, sed afikse aŭ leksike. Precipe tio koncernas la perceptajn daŭrvebojn (oni ne konfuzu ‹vidis› / ‹ekvidis›, ‹aŭdis› / ‹ekaŭdis›, ‹sentis› / ‹eksentis› ktp), kaj ankaŭ diversajn aliajn verbojn rilatajn al mensaj procezoj (ekz‑e ‹sciis› / ‹eksciis›), kaj eĉ abstraktajn verbojn (‹havis› / ‹ekhavis, ricevis›).

L plejparte ĝuste esprimas tiajn inĥoativojn:

V: J'ai su que messieurs les religieux chevaliers de Malte n'y manquent jamais

L: Mi eksciis, ke sinjoroj la religiuloj kavaliroj de Malta neniam malatentas tiun kutimon

tamen, dum L neniam konfuzas ‹vidis› kun ‹ekvidis›, ial tio okazas pri ‹aŭdis› / ‹ekaŭdis›:

V: Les deux égarés entendirent quelques petits cris … ils se levèrent précipitamment…

L: La du erarvagantoj aŭdis kelkajn krietojn … ili rapidiĝante stariĝis…

S: … la du vagantoj ekaŭdis krietojn … ambaŭ impete surpiediĝis (ĉap.16ª).

Ofte V esprimas inĥoativon per frazaĵo, kiun L prave kunvolvas en unu verbon Esperantan, ekz‑e (ĉap.9ª):

V: La vieille prit alors la parole, et dit:…

L: Tiam la maljunulino ekparolis: …

S: Ĉi tiam ekparolis la maljunulino: …

Jen ekzemplo kie L ignoras la inĥoativan signifon de la franca aoristo:

V: Tandis qu’il raisonnait, l’air s’obscurcit, les vents soufflèrent des quatre coins du monde, et le vaisseau fut assailli de la plus horrible tempête, à la vue du port de Lisbonne.

L: Dum li rezonadis, la vetero malheliĝis, blovis la(?) ventoj el la kvar anguloj de l’ mondo, kaj la ŝipo estis atakata de plej terura uragano, kiam estis videbla la haveno de Lisbono.

S: Dum li rezonadis, ĉirkaŭe subite malheliĝis, el ĉiuj flankoj ekblovis ventoj, kaj ĉe la vido de la Lisbona haveno la ŝipon atakis terura tempesto.[172]

Malperfektivo

«Kandido» ne brilas per elegantaj metaforoj, trafaj komparoj aŭ frapaj tropepitetoj; ĝia sola stila ornamo estas la malperfektiva aspekto. Tial ĝi estas speciale atentinda.

Prezenco historia ( præsens historicum )

Plurloke (kaj plej multe en ĉap.5ª) V uzas historian prezencon por pli reliefe pentri la agadon. Tiu stila rimedo estas komuna al multaj literaturoj ekde Tito Livio kaj la Evangelio laŭ Marko (4:14–20). Ĝi estas evidenta kaj frapa stila trajto de la verko, kaj ne mirinde, ke L kaj S ĝin paŭsas (kvankam A, A₂₀ kaj G₂₀ ĝin neŭtrigas per sia ordinara preterito).

Verdire, V ĝene tro ofte saltas de historia preterito al historia prezenco kaj reen. Ekz‑e en la priskribo de ŝiprompo apud Lisbono (ĉe V, la unua alineo de ĉap.5ª) tia ŝalto okazas 9-foje — mi citu nur pecon, markante la prezencajn formojn per graseto, kaj la preteritajn per kursivo:

V: L’anabaptiste aidait un peu à la manœuvre; il était sur le tillac; un matelot furieux le frappe rudement et l’étend sur les planches; mais du coup qu’il lui donna, il eut lui-même une si violente secousse, qu’il tomba hors du vaisseau, la tête la première. Il restait suspendu et accroché à une partie de mât rompu. Le bon Jacques court à son secours…

S: La anabaptisto iom helpadis la manovron; li estis sur la ferdeko; iu el la matrosoj, furioza, malmilde lin puŝas kaj kuŝigas sur la plankon; sed pro la puŝo la matroso mem perdas ekvilibron, falas el la ŝipo kun la kapo malsupren, kaj ekpendas kroĉite je rompaĵo de masto. La bona Jakobo alkuras por lin savi…

[172]

Ĉap.4ª. Ĉi tie ankaŭ atentindas la uzo de pasivo (en Esperanto malnecesa, kaj ĉi-okaze malĝuste atisma) por meti la ‹uragano›n en la remaan pozicion. Kaj ankaŭ la troa superlativo, malkonvena en Esperanto. Min la simpla «terura tempesto» impresas pli forte, ol «plej terura uragano», kiu ŝajnas banala franca façon de parler (afekta idiomaĵo).