S: — Ŝajnas, — li rezonis, — ke la homoj iom difektis la naturon; ja … — Ĉio ĉi tio estis nepre necesa, — argumentis la unuokula doktoro… (ĉap.4ª)
Kun la rezultaj verboj diris, rebatis la du replikoj aspektas kiel kompletaj asertoj. Ili jes estas tiaj; sed kun la daŭrveboj rezonis, argumentis tiuj asertoj aspektas kiel eroj de pli vasta debato (kiu aperas kiel kadro por inĥoativa evento «el ĉiuj flankoj ekblovis ventoj»).
Mezurunuoj
Nemalofte Voltero indikas diversajn grandojn, precipe distancojn, pezojn kaj monsumojn. Supozeble per tio li volis ion komuniki al la legantoj. Tial prilaborante la verkon mi konstante spertis fortan tenton konverti la arĥaikajn colojn, futojn, mejlojn, leŭgojn, funtojn ktp en la pli kompreneblajn kaj normajn unuojn metrismajn. Mi konscias, ke tio estus anaĥronisma; sed tio estus kongrua kun la esprimmaniero de Voltero: anaĥronisme esprimi la Germaniajn distancojn en la internaciaj kaj modernaj kilometroj estas egale (mal)bone, kiel anatopisme[177] esprimi ilin en la Franciaj leŭgoj, aŭ igi la germanajn rekrutistojn uzi Franciajn eskudojn anstataŭ la lokajn talerojn. En ambaŭ okazoj la celo estas faciligi la komprenon al la celata publiko.
(Kp en «Faraono» [vol. 3ª, ĉap.9ª]: «La funebra procesio trairis de la nordo al la sudo du kilometrojn».)
Leŭgoj kaj mejloj
La plej ofta mezurunuo (aperanta 10-foje) estas leŭgo (france lieue). Unu el ties intuicie klaraj difinoj estas «la distanco kiun averaĝa viro piediras dum 1 horo», do 4–5 km. Laŭ NPIV, leŭgo estas «proksimume 4km». Laŭ la franca Vikipedio, en la tempo de la eldono de «Kandido» (1759) estis diversaj leŭgoj, i.a. la «Pariza leŭgo» = 3,898km; la «poŝta leŭgo» = 4,288 km; kaj la «tarifa leŭgo» = 4,678 km.
En unu loko (ĉap.22ª) per leŭgoj estas esprimita la distanco inter Parizo kaj Bonaero: 2.500 leŭgoj = 11.050 km; do,
1 leŭgo ≈ 11.050 / 2.500 ≈ 4,42 km
Supozeble do Voltero uzis la siatempajn «poŝtajn» aŭ «tarifajn» leŭgojn, mezume 4½ km.
{Fakte, la koncerna frazo estas ambigua: «je lui ai envoyé à 2.500 lieues d’ici un exprès dont j’attends la réponse», t.e. «mi sendis al ŝi, je 2.500 leŭgoj for de ĉi tie [de Parizo] ekspreson, kies respondon mi atendas». Kio do estas «je 2.500 leŭgoj for de Parizo» — ĉu la loko de kie Kandido sendis Kakambon (do, Surinamo), aŭ la loko kien li sendis (Bonaero)? La distanco de Parizo ĝis Paramaribo estas 7.191km, do en la unua okazo estus 1 leŭgo ≈ 7.191/2.500 ≈ 2,876km — tro malmulte.}
Lanti’ tradukas la francan lieue per mejlo, kaj 1 lieue = 1 mejlo; same faris la tradukistoj germana, pola kaj rusa [G, P, R] — laŭ la opinio, ke la franca lieue estas «la franca mejlo»[178]. Tio ne malĝustas funkcie (la francoj uzadis leŭgojn en la okazoj kie la germanoj k.a. uzadis mejlojn); sed fakte tio estas malvera: ankaŭ la francoj havis siajn mejlojn, kaj dufoje tiu mezurunuo aperas en «Candide». Kp en PIV[179]:
*mejl/o 1 Mezurunuo de longo por teraj vojaĝoj:
romia mejlo (1.472,5 m),
angla mejlo (1.609,31 m);
franca mejlo (7.422 m);
germana mejlo (7.500 m)…
La nemiskomprenebla esprimo per kilometroj iam malkaŝas signifojn malevidentajn ĉe la arkaikaj mezuroj, ekz‑e (ĉap.2ª):
V: Il s’avisa un beau jour de printemps de s’aller promener (…) Il n’eut pas fait deux lieues que voilà quatre autres héros (…) qui l’atteignent, qui le lient, qui le mènent dans un cachot.
L: Iun belan printempan tagon, li decidis fari promenadon (…) Apenaŭ li estis irinta du mejlojn, kiam kvar aliaj herooj (…) kuratingas lin, ligas, kaj kondukas en karceron.
S: Iun belan printempan tagon li decidis promeni (…) Apenaŭ li trairis 9 kilometrojn, kiam kvar aliaj herooj (…) lin kuratingas, ligas, kaj kondukas en karceron.
Moderna leganto de L probable interpretos tiujn 2 mejlojn Usone, kiel 3 km, kio estas normala distanco por promeno; tio aspektas kohere. Kandido kulpus pri nedisciplinemo; la posta mortopuno estas tro kruela, sed tiaj estas la bulgaroj (t.e. la prusianoj)…
La distanco 9 km estas iom longa por tia promeno, kaj supozigas, ke «promeno» estas evitvorto por «dizerto». Verdire, la franca-germana interpreto de «2 mejloj» donus 15 km, do eĉ pli forte sugestus la dizerton; sed kiom da legantoj scias tion? Ekz‑e Lanti’ tion ne sciis:
V: Elle (…) marche avec lui dans la campagne environ un quart [¼] de mille
L: Ŝi (…) marŝas kun li sur la kamparo proksimume dum triona kilometro.
S: ŝi piediras kun li proksimume 2 kilometrojn en la kamparon (ĉap.7ª)
Evidente, ‹kvaronmejlon› Lanti’ interpretis moderne-usone:
1.609m / 4 ≈ 402m ≈ ⅓km ≈ 333m;
sed Voltero skribis france, tial por li
7.422m / 4 ≈ 1.856m ≈ 2km.
(Ni do vidas, ke ankaŭ Lanti’ konsideris la hejmigon per kilometroj, kvankam ne aŭdacis; sed la provo lasis spuron en ĉi tiu loko.)
Kompreneble, en multaj okazoj la distanco estas proksimuma, kaj la konvertitan valoron mi rondigas, ekz‑e (ĉap.11ª):
V: Des scènes pareilles se passaient … dans l’étendue de plus de trois cents lieues
L: Similaj scenoj okazis … sur la spaco de pli ol tri cent mejloj
S: similaj scenoj okazadis … sur la etendaĵo pli ol milkilometra.
(Fakte 300 leŭgoj estas 300×4½ = 1.350 km.)
Futoj kaj coloj
La futojn, colojn kaj funtojn mi plejparte lasis senŝanĝaj — unue, ĉar ilia tradicia valoro ne tiom ŝoke diferencas disde la moderna (t.e. de la Usona); kaj due, ĉar mi ne scias, kiel korekti la Volteran uzadon, kiu ŝajnas nekohera kaj iam erara. Jen ekzemplo:
En ĉap.2ª la «bulgaraj» (subkomprene la Prusiaj) rekrutistoj demandas Kandidon, ĉu li altas 5 futojn 5 colojn. Se temas pri la Berlinaj futo kaj colo, resp. 31,385cm kaj 2,615cm, tiam Kandido altis 170cm.
Tiu epizodo el ĉap.2ª unuarigarde ŝajnas aludi la faman «Regimenton de Grandeguloj» (Potsdamer Riesengarde), fonditan de Frederiko-Vilhelmo la 1ª, la patro de Frederiko la 2ª. La soldatoj de tiu regimento devis alti ne malpli ol 188cm (6 Berlinajn futojn). Kompare kun tio la postulo de la «bulgaraj» rekrutistoj (kaj la staturo de Kandido) estas tre modesta; sed kelkajn alineojn poste samregimentanoj de Kandido aperas kiel «aliaj 6-futaj herooj».
Se la rekrutistoj uzis la mezurojn francajn, tiam 5′5″ = 175,5 cm. Iom pli bone, sed plu nesufiĉe. La prusiaj 6 futoj estus proksimume 5 futoj kaj 9 coloj francaj.
Monunuoj
Oni iam provis unuecigi la esprimon de monaj valoroj per spesoj, t.e. esence per la ora ekvivalento. Ekz‑e en «Marta» 55 rublaj/kopekaj esprimoj estas konvertitaj en spesmilojn kaj spesdekojn.
[177]
T.e. ne konforme kun la kutimoj aŭ moroj de la koncerna loko (de la malnovgrekaj ἀνά, ‹kontraŭ› + τόπος, ‹loko› = «kontraŭloke»).
[178]
Ekz‑e laŭ la germana „Meyers Großes Konversations-Lexikon“ (1905–1909): „Lieue (spr. ljö), die französische Meile, früher in verschiedener Größe“.
[179]
Fakte la PIV-aj valoroj de mejlo rilatas al epoko pli malfrua ol «Kandido» — ekz‑e la PIV-a «germana mejlo» datas de la jaro 1840ª; dum la mejlo Vestfalia egalis 10.044m. Manke de informo pri la longo de la Voltera mejlo mi akceptas la PIV-an valoron 1 mejlo = 7.422m, kvankam se veras la konjekto pri «