V: Messieurs, dit l’hôte, nous voyons bien que vous êtes des étrangers; nous ne sommes pas accoutumés à en voir.
L: “Sinjoroj, diris la gastiganto, ni bone vidas, ke vi estas fremduloj; da ili ni ne kutimas vidi…”
S: — Sinjoroj, — diris la mastro, — evidente vi estas alilandanoj, kaj alilandanojn ni ne kutimas gastigi.
Cetere atentindas, ke la objekton «da ili», kiu estas la temo de la dua subpropozicio, Lanti’ ja ŝovis antaŭen, en ĝian naturan teman lokon en la vortordo Esperanta.
Tro malproksimaj aŭ ambiguaj pronomoj triapersonaj
V: et je ne vois pas quel mérite il peut y avoir à dire à son ami Mecenas que, s’il est mis par lui au rang des poëtes lyriques, il frappera les astres de son front sublime
L: kaj mi ne vidas, kia merito estas en tio, ke li diras al sia amiko Mecenas, ke se li metas lin en la rangon de la lirikaj poetoj, li frapas la astrojn per sia noblega frunto
S: kaj mi vidas nenion laŭdindan en tio, ke li diras al sia amiko Mecenaso, ke se tiu lin metos en la rangon de la lirikaj poetoj, li frapos la astrojn per sia fiera frunto.
Trouzo de la verbo «vidi»
V: Cet Issachar était le plus colérique Hébreu qu’on eût vu dans Israël, depuis la captivité en Babylone.
L: Tiu Isaĥaro estis la plej kolerema hebreo, kiun oni vidis en Izraelio, depost la kaptiteco en Babilono.
S: Tiu Isaĥaro estis la plej kolerema hebreo el ĉiuj, kiuj ekzistis en Izraelo de post la Babela kaptiteco (ĉap.9ª).
V: Tandis que la vieille parlait …, on vit entrer dans le port un petit vaisseau…
L: Dum parolis la maljunulino … oni vidis eniri en la haveno malgrandan ŝipon…
S: Dum la maljunulino tiele parolis … la havenon eniris malgranda ŝipo…
{En la franca lingvo la verbo voir iam perdas sian rektan signifon ‹vidi› kaj iĝas formala gramatikilo, kion oni iom troige ilustras per la frazo Louis XVI a vu sa tête tomber dans la corbeille, laŭvorte «Ludoviko la 16ª vidis sian kapon fali en la korbon».}
Jakobenoj kaj kordelieroj
En la epoko de Voltero franclingve (kaj nur franclingve) jacobin (laŭvorte, «Jakob/ano») signifis dominikano, ĉar en Parizo la unua monaĥejo (ne plu ekzistanta) de tiu ordeno aperis ĉe la strato «Sankta-Jakobo» (rue Saint-Jacques). La sama loko donis nomon al la revoluciaj jakobenoj, kiuj aperos 40 jarojn post «Kandido» kaj 21 jarojn post la morto de Voltero. Nur tiu dua signifo estas internacia, kaj tial estas amuze legi en ĉap.25ª (parolas italo):
L: kiuj loĝas en la patrio de la Cezaroj kaj de la Antonenoj, tiuj ne kuraĝas havi ideon sen la permeso de jakobeno ☺
(V: ceux qui habitent la patrie des Césars et des Antonins n’osent avoir une idée sans la permission d’un jacobin.)
Cordelier estas franca nomo de unu el la Franciaj branĉoj franciskanaj. Voltero plurloke uzas tiun nomon (ĉiam pri franciskanoj ne-Franciaj), kaj neniam nomas ilin franciskanoj. Lanti’ tradukas jen per «franciskano», jen (malkonvene!) per «kordeliero». Mi unuecigis per «franciskano». («Kordelieroj» ja konvenas por paroli pri la politika klubo dum la franca revolucio.)
La franca abbé
La francan abbé Lanti’ tradukas per ‹abato›, kaj en 23 okazoj el 25 tio estas eraro. En 1 okazo efektive temas pri relative altranga ekleziulo (monaĥejestro); en 23 okazoj aperas la neinternacia kaj neesperanta franca signifo:
2° Tout homme qui porte un habit ecclésiastique [Littré]
(Ĉia viro portanta vestaron eklezian)
Kaj en 1 okazo eblas ajna el tiuj interpretoj.
Formale ĝusta fremdiga solvo estas lasi la francan vorton por tiu specife franca signifo, kiel en A: “the abbé of Perigord”, G20: „der Abbe aus Perigord“. Tio lasas la tekston franceca, ne perfortas la cellingvon, kaj flatas la erudicion de la leganto; sed esence tio estas kapitulaco. Krome, tio malakordas kun la universalisma principo de V: «ĉion universaligi per francigo», kio en traduko devas transformiĝi al «ĉion universaligi per esperantigo». En V francigo neŭtrigas; dum en traduko vorto franca ekzotigas.
Tial mi tradukis per ‹sutanulo›, tute konforme al la difino de Littré. Mi koncedas, ke la preciza signifo celata en la verko postulas klarigon. Nu, mi komentis ĝin per piednoto.
Eraroj
Lanti’ reformeme traktas la radikon ali/ kiel tabelvorton: «alie» = «aliloke», «aliu» = «iu alia» ktp. Striktasence tio estas ne eraro, sed konscia devio disde la normo; kiel plimulto da Esperantistoj mi ĉi tiun reformon malakceptas, do la koncernajn lokojn mi laŭnormigis.
V: Un petit homme noir, familier de l’inquisition…
L: Malgranda, nigra viro, intima kun la Inkvizicio… (ĉap.5ª)
Eble (ĉu?) Lanti’ ne rekonis la kursivigitan terminon, kiu indikas agenton de la Inkvizicio (familier … 13 Officier de l’inquisition. Un familier du saint-office. [Littré]). Intenca aŭ ne, la ĉirkaŭfrazo al mi plaĉis, kaj mi ĝin retenis en mia traduko:
S: Nigra vireto, malfremda al la Inkvizicio…
Tamen en la traduko estas nemalmulte da veraj eraroj; jen kelkaj ekzemploj.
V: dans un cabinet doré
L: en orumitan kabineton
S: en orumitan buduaron (ĉap.7ª)
(«cabinet … 8° Anciennement, lieu de réunion, ruelle.» [Littré].)
La vorto honnête aperas en V 12 fojojn; en L aperas 11 respektivaj tradukoj per honest- (la unua honnête restas tute sen traduko). En S la vorto «honesta» aperas nur 1 fojon: mi opinias, ke honnête estas ŝajnamiko de tradukisto, kaj ĝiajn signifojn en V mi laŭokaze esprimas per bona (3-foje), brava (3-foje), justa (kontrakto), decmaniera (viro), honorinda (profesio), bonorda (homo), solida (homo), honesta (viro).
V: [Les montagnes] occupent chacune en largeur un espace de plus de dix lieues
L: ĉiu el ili larĝe okupas spacon de pli ol dek mil mejloj
S: ĉiu el ili estas pli ol 44 kilometrojn larĝa (ĉap.18ª)