S: kaj ni petegas ke via ekscelenco degnu aranĝi nian geedziĝofeston.
Formale klara, tiu diro ĝenas kiel malbontona: kial la guberniestro zorgu pri la edziĝfesto de negravaj personoj kiujn li vidas unuan fojon? Tial ĉiuj alilingvaj tradukoj kiujn mi konsultis tiun frazon ne tradukas, sed anstataŭigas per iu interpreto, pli akceptebla socie, sed lingve senbaza:
A: and we humbly beseech Your Excellency to condescend to grace the ceremony with your presence.
L: kaj ni petegas vian ekscelencan moŝton konsenti pri nia edziĝo.
La ideon de A (ĉeesti la geedziĝan ceremonion) transprenis pluraj aliaj tradukoj, atribuante al la guberniestro diversajn rolojn (to preside our wedding; ser padrino de los novios [H] kaj eĉ to officiate at the ceremony — kia sekularismo post ĵusa aŭtodafeo!). Cetere, en la unua okazo atentindas la ununombro de noce, kiu do nepre indikas la akompanan festenon.
Tamen plimulto da tradukoj (interalie P, R) preferas la interpreton L. Kial Kandido petu permeson edziĝi? Ĉar en Francio ekde ediktoj de Ludoviko la 14ª militisto bezonas administran sankcion♐ por sin edzigi. Simile estas en Hispanio♐ (mi tamen ne scias, de kiam). Tia interpreto do estus do tute konvena por la francas publiko (tamen ne por la samepokaj tradukoj A kaj G), sed kial tia stranga vortumo? Kial «fari nian geedziĝan festenon» (faire notre noce) anstataŭ «sankcii nian geedziĝon» (autoriser notre mariage)?
En ĉap.14ª Kandido revenas al tiu afero — kaj tie la tradukoj uzantaj la permeso-interpreton (L, P, R) ĝin forlasas:
V: faut-il vous abandonner dans le temps que monsieur le gouverneur va faire nos noces!
L: estas korŝire forlasi vin en la tempo, kiam sinjoro la guberniestro estas nin edzigonta!
S: Ĉu mi vin forlasu ĝuste kiam sinjoro guberniestro estas aranĝonta nian geedziĝofeston?
Tiuj interpretoj tro perfortas la lingvon, kaj ne donas kontentigan rezulton. Tial mi preferas sekvi la germanan ekzemplon kaj resti ĉe traduko.
Optimumigo kaj Optimismo
Ĉi tiun sekcion mi metas finen por ne fortimigi la legantojn, ĉar supozeble malmultiujn interesos la malaktuala filozofio pri kiu ĝi mokas. Mi finas per tio, per kio logike endus komenci: per la dua parto de la titolo ☺
La Lejbnica optimumismo
En la jaro 1684ª Lejbnico aperigis la unuan publikaĵon pri la diferenciala kalkulo, «Nova metodo por trovi maksimumojn kaj minimumojn»[182]. Ĝi temis pri la trovado de la ekstremumoj per la tanĝantometodo, kiun la modernaj studentojn konas sub la nomo «la Neŭtona metodo».
Ankaŭ sian teodiceon Lejbnico konstruas matematikece, anticipante la problemaron de matematika optimumigo: trovi ekstremumon de funkcio sur iu regiono da eblaj parametroj, difinitaj per certaj limigoj. La kreemon de la Lejbnica Dio limigas la racio, la reguloj logikaj kaj matematikaj. Eĉ por Dio 2×2=4. Kreaĵoj estas principe limigitaj, kaj en tio kuŝas la fonto de la imanenta metafizika malbono. Ĉiuj eblaj universoj entenas tian malbonon, la Kreanto povas nur elekti tian, en kiu la bono atingas sian maksimumon (la plej bonan el la eblaj mondoj), aŭ tian, en kiu la malbono estas minimuma (la malplej malbonan el la eblaj mondoj). Lejbnico probable ne klare konsciis la diferencon inter tiuj ekstremumoj, kaj celis plie la unuan: «la plej bona (optimuma) el ĉiuj eblaj mondoj» [le meilleur (optimum) parmi tous les mondes possibles, «Essais de Théodicée», 1:8].
Unu afero estas okulfrapa per sia foresto: la Lejbnica koncepto pri malbono metafizika. En pluraj okazoj, iom komike, Kandido esprimas la deziron debati aŭ aŭskulti «pri malbonoj fizika kaj morala» — sed neniam pri la «malbono metafizika», kvankam ĝuste tiu devus aparte interesi la filozofieman junulon, kaj la aldono de ankoraŭ unu termino pligrandigus la komikan efekton (laŭ la intenco de Voltero). Probable Voltero nur supraĵe trarigardis la Lejbnican verkon, kaj ĉi tiun nocion (ja gravan por la Lejbnica koncepto) simple pretervidis.
La Lejbnica «Teodiceo» fakte estas komentaro pri kelkaj tezoj el la «Historia kaj kritika vortaro» de Petro Bejlo[183]. La «Trevua Revuo», menciita de Kandido en ĉap.16ª, jene priskribas tion en sia recenzo♐:
Ĉi tiuj du homoj raraj, eĉ unikaj ĉiu en sia speco, estis rilate unu al la alia kiel la du kuracistoj ĉe Moliero, kiuj, konsultate pri io ajn, ĉiam respondadis: la unu, per «tiom pli bone»; kaj la alia, per «tiom pli malbone». Oni facile divenas, ke «tiom pli bone» estas la respondo de s-ro Lejbnico. Vere, tio estas lia moto kaj la solvo por ĉiuj malfacilaĵoj. Faklingve li ĝin nomas la argumento per plejbono, aŭ, ankoraŭ pli fakece, teologie kaj geometrie, «la sistemo de la Optimumo», aŭ Optimismo.
Ĉi tio estas la unua uzo de la vorto «optimismo» rilate al la Lejbnica «Teodiceo». Kaj malgraŭ la aserto de la recenzo, la sola apero de la literĉeno optim en la «Teodiceo» estas la ĵuse citita.
Sisteme kaj formale, germanlingve kaj kun multe da fakvortoj, la Lejbnican doktrinon prezentis Kristiano Volfo (Christian Wolff) en sia 40-voluma verkaro. La Voltera Pangloso similas ne tiom Lejbnicon, kiom Volfon; interalie, la terminon kosmologio, parodiatan en ĉap.1, kreis ĝuste Volfo (kaj malgraŭ la moko de Voltero ĝi enradikiĝis kaj nun troveblas en la Esperantaj vortaroj kiaj PV kaj PIV).
La angla optimismo
Dum Lejbnicon inspiris matematiko, la samtemajn filozofiajn ideojn de la pensuloj anglaj (kaj inter ili de la granda rivalo de Lejbnico, Neŭtono) inspiris la rapida progreso de la natursciencoj, kiu pensigis, ke la plendoj pri la malbono estas ŝuldataj al nesufiĉa scio. Kaj dum Volfo esoterigadis la Lejbnican teodiceon, Aleksandro Popo, male, popularigis la anglan filozofion en sia poemo «Eseo pri Homo»: