Voltero bone konis la Eseon kaj malimplice diras en la Antaŭparolo de sia «Poemo pri la katastrofo de Lisbono» (1755), ke «la fama Popo» prezentis «per senmortaj versoj» de sia Eseo pri Homo «la sistemojn de Lejbnico, de lordo Ŝaftsberi’ (Shaftesbury) kaj de lordo Bolingbroko» kaj «la novan aksiomon ke „ĉio estas bona“». Voltero (kaj lia publiko) identigis la sistemojn Lejbnican kaj Popan, kaj reduktis ilin al la optimismo en la senco komunlingva:
— Kio estas optimismo? — demandas Kakambo.
— Aĥ, — diris Kandido, — ĝi estas la manio asertadi, ke ĉio estas bona, kiam oni suferas malbonon (ĉap.19ª).
Maleblas korekti tiun misprezenton tradukante «Kandido»n, ĉar tia korekto sensencigus la satiron. Cetere, Voltero nenie rekte mencias Lejbnicon kaj lian teodiceon, kvankam per diversaj trajtoj li klare sugestas, ke temas pri ili; kaj la publiko certas pri tio (kiel atestas ekz‑e la Antaŭparolo de Lanti’).
Kiel eble plej …
PAG asertas [§88, p. 121]
Kiom, antaŭ eble, ne havas la saman signifon, kiel la paralela kiel: per kiel eble plej oni esprimas la plej altan gradon de superlativo: venu kiel eble plej rapide signifas: venu kun la maksimuma rapideco. Male kiom eble havas la nuancon de limigo: venu kiom eble rapide signifas: venu rapide, sed nur tiel rapide, kiel vi povas. Kp.: Ĉiuj uzu la novajn vortojn kiom eble egaleZ; ni decidis kiom eble ĉion fari memZ.
Mi malkonsentas, ke «kiel eble plej …» ĉiam plifortigas superlativon. En la reala uzo ĝi povas esprimi rezervon (limigon) same ofte, kiel «kiom eble plej …». Kaj mi opinias la limigan interpreton sole logika: «venu kiel eble plej rapide» jes implicas maksimumigon de la fortostreĉo kaj de la uzotaj rimedoj, kio tamen ne nepre rezultigos eĉ la pozitivan gradon (rapidan venon). Mi tamen koncedas, ke multaj homoj (kaj inter ili Lanti’) konfuzas maksimuman fortostreĉon kun maksimuma efiko (PAG kaj PMEG atestas tion).
Lanti’ aldonas tian emfazilon eĉ kie ĝi malestas en la originalo, ekz‑e:
V: tout est au mieux dans ce monde
L: ĉio statas kiel eble plej bone en ĉi tiu mondo (ĉap.3ª)
Mi ne povas tion pruvi, sed mi suspektas, ke ankaŭ Voltero same (mis)interpretis la Lejbnican le meilleur des mondes possibles.
Mi ne scias, ĉu ĉi tie rolas la lingva fono franca (Voltero, Lanti’, Varingjeno estis franclingvanoj), aŭ eble okupo (Lejbnico kaj mi perceptas tion matematikiste). Laŭ Lejbnico nia mondo estas ne perfekta, sed nur «la plej bona el ĉiuj eblaj», t.e. «kiom eble bona». Ho ve, pli bona mondo ne eblas. Tio ne estas «optimismo», pli trafe endus nomi tion «filozofia pesimismo» ☹ En unu loko (ĉap.6ª) Kandido tion ja ekkomprenas: «Se ĉi tie estas la plej bona el ĉiuj eblaj mondoj, kiaj do estas la aliaj?»
Referencoj
Dum mia prilaborado mi konsultis plurajn nacilingvajn tradukojn de la Voltera verko. Du el ili, A kaj G, venas el la sama epoko, kiel la originalo; la ceteraj (kaj inter ili A20, G20 kaj L) aperis en la 20ª jc.
[A] Voltaire: Candide or Optimism♐. Translated by Tobias Smollett (1759).
[A20] Voltaire: Candide♐. Translated by The Modern Library (1918).
[B] Волтер: Кандид или оптимизмът. Пер. Боян Атанасов (1972). ISBN 9536622611.
[Elementoj] Voltaire: Éléments de la philosophie de Newton (Elementoj de la Neŭtona filozofio, 1738).
[G] Voltaire: Kandide oder die beste Welt♐. Übersetzer: Wilhelm Christhelf Sigismund Mylius. Berlin, 1782.
[G20] Voltaire: Candid oder der Optimismus♐. En «Voltaire: Erzählungen». Insel-Verlag zu Leipzig, 1924. Übertragen von Ernst Hardt.
[H] «Cándido, o el optimismo. Traducción (1819) de José Marchena.
[L] «Kandid aŭ la Optimismo»♐ de Voltaire, tradukita de Eŭgeno Lanti. En «Tri verkoj de Volter», Paris: SAT, 1956.
[Littré] «Dictionnaire de la langue française»♐, par É. Littré. 1863.
[MDG] Michel Duc Goninaz: Kelkaj rimarkoj pri la t.n. «akuzativo». LOdE №257♐ (2016:3).
[P] Wolter: Kandyd czyli optymizm♐. Tłum. Tadeusz Boy-Żeleński. 1917.
[R] Вольтер: Кандид, или Оптимизм♐. Пер. Фёдор Сологуб (1908).
[V] Voltaire: Candide, ou l’Optimisme♐. Œuvres complètes de Voltaire, Garnier, 1877, tome 21.
Nomtabelo
| Asimilite | Laŭ Lanti’ | Originale |
|---|---|---|
| Abŝalomo | Absalon | Absalon |
| Adamo | Adam | Adam |
| Adeodato | Dieudonne | Dieudonné (Adeodatus) |
| Aĥato | Akates | Achates |
| Aĥmedo | Aĥmet | Achmet (Ahmed) |
| Alta Pordego | Noblega Pordo | sublime Porte |
| Amsterdamo | Amsterdam | Amsterdam |
| Andalusio | Andaluzio | Andalousie (Andalucía) |
| Apatiko | Pokokurant | Pococurante |
| Araseno | Avacena | |
| Ariovisto | Ariovistus | Arioviste |
| Askanio | Askanius | Ascanius |
| Astiago | Astiagos | Astyage |
| Asunsjono | l’Assomption (Asunción) | |
| Atalja | Atalia | Athalie |
| Atlaso | Atlas | Atlas |
| Atoĉo | Atoĥa | Atocha |
| Azova maro | Palus-Meotides | Palus-Méotides |
| Azovo | Azov | Azof (Азов) |
| Baaŝo | Baasa | Baasa |
| Badaĥoso | Badajozo | Badajoz |
| Bejlo, Petro | (Pierre Bayle [bɛl]) | |
| Boecio | (Boëthius) | |
| Bordozo | Bordo | Bordeaux |
| Bremeno | Bremen | Bremen |
| Brento | Brenta | Brenta |
| Brindizio | Brindisi | Brindes (Brundusium) |
| Bufono |