Viro nebaptita, bonkora anabaptisto nomata Jakobo, vidis kiel kruele kaj fie oni traktas lian homfraton, estulon kun du piedoj kaj sen plumoj[34], posedantan animon[35]; li kondukis la homfraton hejmen, lin purigis, donis al li bieron kaj panon, donacis al li du florenojn kaj eĉ proponis instrui al li laboron en siaj manufakturoj de persaj ŝtofoj fabrikataj en Holando.
Preskaŭ genuiĝante antaŭ tiu homo, Kandido ekkriis:
— Majstro Pangloso prave diris, ke ĉio en nia mondo estas aranĝita plej bone, ĉar multe pli forte min kortuŝis via malavara oferemo ol la senkompato de tiu sinjoro en nigra mantelo kaj de lia edzino.
En la sekva tago, promenante, li renkontis mizerulon tute kovritan per ulceroj, kun malvivaj okuloj, formanĝita nazpinto, tordita buŝo, nigraj dentoj kaj raŭka voĉo, turmentatan de fortega tuso kaj sputantan denton ĉe ĉiu atako.
4. Kiel Kandido renkontis sian majstron Pangloso, kaj kio el tio rezultis
Kandido, en kiu kompato superis abomenon, donis al tiu horora mizerulaĉo la du florenojn de la bona anabaptisto. La fantomo lin fikse rigardis, ekploris kaj sin ĵetis al li sur la kolon. Timigite, Kandido faris paŝon malantaŭen.
— Ho ve! — diris la mizerulo al la alia mizerulo, — ĉu vi ne rekonas vian karan Pangloson?
— Kion mi aŭdas? Vi, mia kara majstro! Vi, en tia abomena stato! Kia malfeliĉo vin trafis? Kial vi ne plu estas en la plej bela el la kasteloj? Kio estas pri baronidino Kunegundo, la perlo el la junulinoj, la ĉefverko de l’ naturo?
— Mi ne povas plu elteni, — diris Pangloso.
Tuj Kandido lin kondukis en la stalon de la anabaptisto, kie li manĝigis al Pangloso iom da pano; kaj kiam ĉi tiu refortiĝis:
— Nu, — demandis Kandido, — Kunegundo?
— Ŝi mortis, — respondis Pangloso.
Ĉe tiuj vortoj Kandido svenis; lia amiko lin rekonsciigis per iom da malbona vinagro, kiu hazarde troviĝis en la stalo. Kandido remalfermis la okulojn:
— Kunegundo mortis! Ho plej bona mondo, kie vi estas? Pro kia malsano ŝi mortis? Ĉu eble pro tio, ke ŝi min vidis forpelata el la bela kastelo de sinjoro ŝia patro per fortaj piedbatoj?
— Ne, — diris Pangloso. — Bulgaraj soldatoj distranĉis ŝian ventron, post kiam ili ŝin kiom eble pleje seksperfortis. Ili frakasis la kapon al sinjoro ŝia patro, kiu volis ŝin defendi; la baroninon ili dispecigis; mian kompatindan zorgaton ili traktis same kiel lian fratinon; kaj de la kastelo ne restas ŝtono sur ŝtono, restas nenia garbejo, nenia ŝafo, nenia anaso, nenia arbo; sed ni estas bone venĝitaj, ĉar la abaroj faris la samon en apuda baronujo, kiu apartenis al sinjoro bulgara.
Aŭdante tion Kandido svenis ankoraŭfoje; sed, rekonsciiĝinte kaj dirinte ĉion direndan, li demandis pri la kaŭzo kaj la efiko, kaj pri la sufiĉa kialo, metinta Pangloson en tian mizeran staton.
— Ho ve! — diris tiu, — la kaŭzo estas amo; amo, la konsolanto de l’ homa speco; amo, la konservanto de l’ Universo; amo, la animo de ĉiuj sentemaj estuloj; amo, la tenera amo!
— Aĥ, — diris Kandido, — ankaŭ mi ĝin konas, tiun amon, la reganton de la koroj, la animon de nia animo; ĝi havigis al mi nur unu kison kaj dudek piedbatojn sur la postaĵon. Kiel tia bela kaŭzo povis rezultigi en vi tiel abomenan efikon?
Pangloso jene respondis:
— Ho kara Kandido! Vi ja konis Floron, la lindan servistinon de nia moŝta baronino; en ŝiaj brakoj mi gustumis ĝuojn Paradizajn, sed ili sekvigis la turmentojn inferajn, kiuj nun min forkonsumas; ŝi estis infektita kaj eble jam mortis pro tio. Ŝin infektis tre klera franciskano, kiu kutimis ĉion kontroli ĝis la fonto; do, li ricevis tiun donacon de maljuna grafino, kiu ĝin ekhavis de kavaleria kapitano, kiu ĝin ŝuldis al markizino, kiun infektis paĝio, al kiu ĝin havigis jezuito, kiu, dum sia noviceco, ĝin ricevis rekte de unu el la kunuloj de Kolumbo. Mi mem ĝin transdonos al neniu, ĉar mi mortas.
— Ho Pangloso, — ekkriis Kandido, — jen stranga genealogio! Kaj ĝi komenciĝas ekde la Diablo, ĉu?
— Neniel, — obĵetis la granda homo; — ĝi estis nepre necesa afero en la plej bona mondo, ĝi estis necesa ingredienco. Ĉar se Kolumbo ne estus alportinta de la Amerikaj insuloj ĉi tiun malsanon, kiu venenas la fonton de naskado, kiu ofte eĉ malebligas generadon, kaj kiu evidente tute kontraŭas la grandan celon de la naturo, ni havus nek ĉokoladon nek koĉenilon. Cetere atentindas, ke ĝis hodiaŭ sur nia kontinento ĉi tiu malsano estas nia apartaĵo, samkiel la teologiaj disputoj. La turkoj, la hindoj, la persoj, la ĉinoj, la tajoj, la japanoj ĝin ankoraŭ ne konas; sed ekzistas sufiĉa kialo por ke siavice, post kelkaj jarcentoj, ankaŭ ili ĝin konu. Dume ĝi mirinde progresis inter ni, kaj precipe en tiuj grandaj armeoj, konsistantaj el bravaj kaj bone edukitaj dungitoj, kiuj decidas pri la sorto de la regnoj; oni povas aserti ke, kiam 30.000 viroj regule batalas kontraŭ samnombra armeo, ambaŭflanke estas po proksimume 20.000 sifilisuloj.
— Tio estas admirinda, — diris Kandido. — Tamen necesas vin kuraci.
— Nu, kiel tio eblus? — diris Pangloso. — Mi estas tute senmona, amiko, kaj sur la tuta surfaco de ĉi tiu terglobo nenian kuracon, nek klisteron nek sangellason, ni povas ricevi sen pagi, meme aŭ per iu alia.
Ĉi tiu diro decidigis Kandidon. Li iris al la bonfarema anabaptisto Jakobo, genuiĝis antaŭ li, kaj tiel kortuŝe priskribis la staton de sia amiko, ke la bonulo ne hezitis hejmakcepti doktoron Pangloso; li ankaŭ kuracigis tiun per siaj elspezoj. Danke al la kuracado Pangloso perdis nur unu okulon kaj unu orelon. Li havis belan skribmanieron kaj perfekte sciis aritmetikon. La anabaptisto lin faris sia librotenisto. Post du monatoj, devigate veturi al Lisbono pro komercaj aferoj, Jakobo kunveturigis per sia ŝipo ambaŭ filozofojn.
[Dumvoje] Pangloso klarigis al li, ke ĉio estas kiel eble plej bona. Jakobo ne same opiniis.
— Ŝajnas, — li rezonis, — ke la homoj iom difektis la naturon; ja ili ne naskiĝas lupoj, sed ili fariĝas lupoj. Dio donis al ili nek sieĝajn pafilegojn, nek bajonetojn por sin interbuĉi; sed ili faris al si pafilegojn kaj bajonetojn por sin ekstermadi. Al tiu konto mi povus aldoni la bankrotojn; kaj krome la tribunalojn, kiuj kaptas la havon de la bankrotuloj, senigante je ĝi la kreditantojn.[36]
— Ĉio ĉi tio estis nepre necesa, — argumentis la unuokula doktoro, — kaj la apartaj malfeliĉoj faras la ĝeneralan feliĉon[37]; tiel ke ju pli multas apartaj malfeliĉoj, des pli ĉio statas bone.
Dum li parolis, ĉirkaŭe subite malheliĝis, el ĉiuj flankoj ekblovis ventoj, kaj ĉe la vido de la Lisbona haveno la ŝipon atakis terura tempesto.
5. Tempesto, ŝiprompo, tertremo, kaj kio okazis al doktoro Pangloso, Kandido kaj Jakobo la anabaptisto
Duono el la pasaĝeroj estis tiom malfortiĝintaj, duonvivaj pro la nekompreneblaj angoroj, kiujn la balanciĝado de ŝipo metas en la nervojn, en la korpajn fluidaĵojn, svingatajn en kontraŭaj direktoj, ke ili eĉ ne havis la forton atenti pri la danĝero. La alia duono kriadis kaj preĝadis; la veloj estis disŝiritaj, la mastoj rompitaj, la fundo eklikis. Laboris kiu povis, neniu aŭdis aliajn, neniu komandis.
La anabaptisto iom helpadis la manovron; li estis sur la ferdeko; iu el la matrosoj, furioza, malmilde lin puŝas kaj kuŝigas sur la plankon; sed pro la puŝo la matroso mem perdas ekvilibron, falas el la ŝipo kun la kapo malsupren, kaj ekpendas kroĉite je rompaĵo de masto. La bona Jakobo alkuras por lin savi, lin helpas suprenleviĝi, kaj pro sia streĉo falas mem en la maron antaŭ la okuloj de la matroso, kiu lasas lin perei, sen malŝpari por li eĉ rigardon.
[35]
Estkiel kontraŭekzemplon al tiu difino Diogeno prezentis senpluman kokidon; tial la kroma precizigo. —
[36]
Tion Voltero spertis en 1754–1758 post la bankroto de banko kie li havis konsiderindan deponaĵon (8.000 Franciajn pundojn). —
[37]
Kp la verson el la poemo de A. Popo:
(pli amplekse citita en la Postparolo).
Antaŭ la Lisbona tertremo Voltero same opiniis, kaj tute senironie li mem skribis en la