ՀԵՌԱՑՈՂ ԵԶԵՐՔ. (Վեպ-ռեքվիեմ)

–

*Կոտորեք հայերին (ադրբ.)

**Հայերը կորչեն (ադրբ.)

գետնին՝ գլուխն արյան լճում:

Միլիցիայի շենքի դիմաց, «Շաֆագ» կինոթատրոնին կպած տնից դղրդյունով դաշնամուր գցեցին ցած, դաշնամուրի ետևից՝ բազկաթոռի հետ ճերմակահեր մի կնոջ նետեցին ներքև: Կինն այդ ծվվոցով ընկավ ասֆալտին, բազկաթոռից երկու քայլ հեռու, արյան մեջ էր, բայց շարժվում էր. սողալով քիչ առաջ գնաց, հավանորեն ցնցակաթվածի մեջ՝ նա փորձում էր ելնել: Երկու տղա, մազերից

բռնած, կնոջը քարշ տվեցին դաշնամուրի մոտ, հրհռալով, դա նույնպես լսվում ու երևում էր, կապկպեցին դաշնամուրին, ինչ-որ մեկը բենզին լցրեց, և կինն ու դաշնամուրը միանգամից բոցավառվեցին: Վերևից, երկրորդ հարկի պատշգամբից, աղմուկ-աղաղակով գրքեր ու զանազան իրեր էին նետում խարույկի մեջ: Փողոցից թե մոտիկ տներից մերթ ընդ մերթ սարսափելի սուր, հուսահատական ճիչեր էին հասնում ինձ: Տղաների մի խումբ «Շաֆագի» առջև շրջապատեց մի ծեր կնոջ, կարծես թե հանգիստ խոսում էին, ես դա տեսնում էի, մի երկու րոպե անց տղաները հեռացան, իսկ ծեր կինը մնաց մայթին մեկնված: Դարձյալ կանացի աղիողորմ ճիչ լսվեց, մանկական աղեկտուր լացի, կրակոցների ձայներ եկան:

Դռան ճեղքից ես տեսա շտապ օգնության մեքենան, վարորդն արագորեն բաց արեց ետևի դռնակը, իսկ միլիցիոները, նույնպես արագորեն, շքամուտքի դուռը բացեց, և ես համարյա մի ոստյունով ինձ գցեցի մեքենայի մեջ: Հետագայում զարմանում էի ու հիմա էլ զարմանում եմ՝ որտեղի՞ց ուժասպառ ու արնաքամ մարդու մեջ այդ անբնական ուժը:

Շտապ օգնության վարորդն ուղղակի, առանց ետևի դուռը փակելու, միանգամից պոկվեց տեղից, և մեքենան քշեց երթևեկության դեմ հանդիման:

– Գազաններ են դրանք, – ասաց շտապ օգնության ռուս բժշկուհին, – մարդու տեսքով, բայց գազաններ: – Նա շրջվեց իմ կողմը, կարեկցանքով օրորեց գլուխը, ասաց, – դիմացեք, շուտով կհասնենք:

Զգում էի, որ ուժերը լքում են ինձ, կարծես թե արնաքամ էի լինում:

Նասիմիի կուսշրջկոմի շենքի մոտից տղա երեխայի սիրտ կտրատող ճիչ լսվեց: Մեքենան Լենինի պողոտայից կտրուկ թեքվեց դեպի Սուրեն Հովսեփյան փողոց և սլացավ վեր: Դարձյալ աղմուկ-աղաղակ էր, ես սեղմվեցի ապակուն և իսկույն էլ սարսափահար ետ քաշվեցի: Հովսեփյան-Բաքիխանով փողոցների խաչմերուկում, վերևի հարկից ոտքը կտրած մի մարդու նետեցին ցած, ես տեսա նրան. օդում գլխիվայր գնում էր դեպի ներքև՝ առանց ձեռքից բաց թողնելու անթացուպը: Երևանյան նրբանցքում՝ «Մուղան» ռեստորանի մոտ, մի մարդ կար ընկած, նա դանդաղ, չորեքթաթ տալով մի կերպ ելավ տեղից, բարձրացավ, մի պահ այդպես մնաց կանգնած՝ ամբողջովին արնաշաղախ, և տապալվող ծառի պես միանգամից երեսնիվայր փռվեց գետնին՝ ձեռքերն առաջ տարածած:

Շահումյանի անվան մշակույթի տան մոտ մեքենան թեքվեց ձախ և Չորրորդ Նագորնայա փողոցով, հենց տրամվայի գծերի վրայով, սլացավ դեպի Սեմաշկոյի անվան հիվանդանոց: Տների արանքով ինչ-որ տղաներ գրկած հեռուստացույց էին տանում, այս ու այնտեղ մարդիկ կային անշարժ ընկած: Սամեդ Վուրղուն փողոցի հատման կետում, Նասիմիի շրջգործկոմի շենքի մոտ, չորրորդ հարկի պատշգամբից ու պատուհաններից իրեր էին գցում ցած, ներքևում ամբոխը՝ մեծ ու փոքր, հինայած մազերով կանայք նույնպես կային, խլխլում էր ընկնող ճամպրուկները, գորգերն ու վազում: Այս ամենն ասես իրական կյանքում չէր տեղի ունենում, թվում էր երազ է, մղձավանջային սարսափելի երազ:

Ես շարունակ մտածում էի՝ ինչպե՞ս ներկայանալ հիվանդանոցում: Հայկական ազգանունով վտանգավոր էր, բայց ուրիշ ազգանուն տալ նույնպես չէի ուզում: Զարմանալի է, բայց ինձ այնքան մահը չէր սարսափեցնում, որքան այն, որ կարող էի մեռնել անհայտության մեջ, ուրիշի անուն-ազգանունով: Վերջապես վճռեցի իմ ազգանունն այնպիսի փոփոխության ենթարկել, որ ինձ իմացողն իսկույն հասկանար, թե ում մասին է խոսքը:

– Ազգությո՞ւնդ, – Սեմաշկոյի անվան հիվանդանոցի ընդունարանում դա էր ինձ տրված առաջին հարցը:

– Հրեա, – պատասխանեցի ես: – Ադունցման Լեո:

– Հայրանո՞ւն:

– Լեոնիդովիչ, – անվարան ասացի ես:

Բժշկուհին՝ տղամարդու պես մարմնեղ, հինայած մազերով, թերահավատությամբ նայեց ինձ:

– Լավ, – ասաց նա և, դառնալով, ինչ-որ մեկին կարգադրեց, – կանչիր հրեա բժիշկներից մեկնումեկին:

– Ինչո՞ւ, – հարցրեց մեկ ուրիշը:

– Թող հրեաների լեզվով խոսեն, – եղավ պատասխանը:

Պարզ էր, խոսքը եվրոպական հրեաների մասին էր, որոնց լեզուն իդիշն է՝ հիմնված գերմանական ինչ-որ բարբառի վրա: Դա ինձ բոլորովին չընկճեց, մի ժամանակ մտքիս դրել էի Գյոթեի «Ֆաուստը» կարդալ բնագրով, մի քանի ամիս լրջորեն գերմաներեն էի պարապում, նույնիսկ «Մարիենբադյան էլեգիան» անգիր գիտեի գերմաներեն: «Հրեաները խելացի ժողովուրդ են, – ոգի առա ես, – եթե ես գերմաներեն որոշ բառեր ասեմ, նա իսկույն կհասկանա իրադրությունը և կօգնի ինձ»: