Միրալի մուալլիմը քիչ լռեց, հետո ասաց.
– Այդ տարածքի դիմաց Թուրքիան Հայաստանին նվեր ուղարկեց երեք վագոն աղ, երեք վագոն ալյուր, ութսուն ոչխար ու քառասուն կով:
Ալլահվերդին զարմանքով բարձրացրեց բրդոտ հոնքերը, ուռուգեր թաց շրթունքներն ավելի կախվեցին, նա ծանրաշարժ բարձրացավ տեղից և, ձեռքով հարվածելով ծնկանը, փորը բռնած ծիծաղեց: Երկար ժամանակ ծիծաղում էր ու այդպես ծիծաղելով էլ հարցրեց Հաֆիզին.
– Գագաշ*, ծխել չե՞ս ուզում:
– Աթաղանըն ջանը, ուզում եմ, – արձագանքեց Հաֆիզը: – Բա ո՞նց չեմ ուզում: Գնանք երկրորդ հարկ՝ տեսնենք չե՞ն կոտորել էդ վախկոտ հայերին: Մի քանի տասնյակ հայերի, ասում են, դուրս են բերել բոլոր բաժանմունքներից, տարել անհայտ ուղղությամբ:
Նրանք միասին ծիծաղելով դուրս եկան: Տիրեց լռություն:
– Ամեն ինչ ավերի ու սգի մեջ է, այստեղով մերոնք են անցել,– լռության մեջ անսպասելի լսվեց Միրալի Սեիդովի ձայնը, հետո նորից տիրեց լռություն:
Ինչ-որ տեղից ներս ընկած մի ճանճ միալար բզզոցով սրընթաց պտտվեց սենյակում, լսվում էր, թե մերթ ընդ մերթ ինչպես էր խփվում ապակիներին: Հետո ձայնը մարեց, երևի հաջողվեց փրկվել: Դարձյալ լռություն էր, անդորր: Միրալի մուալլիմը, հավանորեն, կրկին խորասուզված էր ընթերցանության մեջ, որովհետև երբեմնակի թղթերի շրշյուն էր լսվում:
Ես փորձեցի շարժվել տեղում, բայց դա անասելի դժվար էր, ցավերից շունչս ասես կանգ էր առնում: Ներքնակն արյունից թաց էր, ես դա մեջքով զգում էի: Բժիշկներից ոչ ոք չէր մոտենում ինձ: Ձեռքս տարա կողքիս, մատներս իսկույն խոնավացան արյան կաթիլներից: Ես չգիտեի՝ ինչ է սպասում ինձ: Կհասկանա՞, արդյոք, Զարմիկը, թե որտեղ եմ: Գիտե՞, արդյոք, ազգանունս: Ինքնաթիռի տոմս վերցնելիս նայեց իմ տոմսակը, բայց մտքում պահե՞լ է արդյոք ազգանունս: Եթե հանդիպել է Ռենային, Ռենան կասի նրան: Չէի ուզենա, որ Ռենան գար, տեսներ ինձ այս վիճակում: Ոչ մի դեպքում չէի ուզենա: Եթե նույնիսկ Զարմիկը գիտե ազգանունս, հազիվ թե հասկանա, որ ես եմ Ադունցմանը: Սիավուշը կհասկանար, իսկ նա՝ հազիվ թե: Գուցե Զարմիկն ինքը նույնպես ընկել է խուժանի ձեռքը, և ով գիտե՝ ո՞ղջ է արդյոք: Ճվաղուն բուժքրոջը, այնուամենայնիվ, հաջողվեց տարակուսանք հարուցել բուժաշխատողների մեջ, այլապես որևէ մեկը կմոտենար: Ինձ
–
*գագաշ (ադրբ., Բաքվի քաղաքային ժարգոն) – ապեր
թվաց՝ եթե ոչ մի բժիշկ չմոտենա մինչև առավոտ, ես արնաքամ կլինեմ: Ես կրկին ցանկացա շարժվել, բայց դա ինձ չհաջողվեց, ուժեղ ցավից կծկվեցի տեղում:
– Դուք վա՞տ եք զգում ձեզ, – լսեցի Միրալի մուալլիմի ձայնը:
Փորձ արեցի բերանս բացել, չստացվեց: Նրա ոտնաձայները դանդաղ մոտեցան ինձ:
Հաստ բեղերով ու հաստ շուրթերով, ճերմակած մազերով, մեծահասակ լիքը մարդ էր, կկոցված աչքերով նայում էր:
– Դուք վա՞տ եք զգում ձեզ, – կրկին անգամ հարցրեց նա: – Դուք ինձ տեսնո՞ւմ եք:
Ես գլխով արեցի, որ նշանակում էր՝ «այո, տեսնում եմ»:
– Ձերոնք գիտե՞ն, որ դուք այստեղ եք:
Գլխի շարժումով հասկացրի՝ «ոչ»:
– Հեռախոս ունե՞ք, տվեք համարը, ես կզանգեմ ձերոնց:
Ես լուռ նայեցի նրան, և նա, հավանաբար, ամեն ինչ հասկացավ:
– Կյանքը նման է թատրոնի, ամենալավ տեղերը հիմար մարդիկ են զբաղեցնում,– ասաց նա՝ մի պահ կարեկից հայացքով ուշադիր նայելով ինձ:– Ադրբեջանցի մոտ ընկեր չունե՞ք, ես կարող եմ զանգել:
Հույսի մի թույլ շող վետվետաց իմ հոգում, ես երախտագիտությամբ նայեցի նրան, ճիգով շարժելով շուրթերս՝ տվեցի Սիավուշի անունը:
– Դերասա՞ն Սիավուշը:
Ես տարուբերեցի գլուխս՝ «ոչ»:
– Սիավուշ Սարխանլի՞:
Դարձյալ գլխի բացասական շարժում՝ «ոչ»: Ու դարձյալ ճիգով, բերանիս անկյուններում սաստիկ ցավ զգալով, հազիվ լսելի արտաբերեցի Սիավուշի ազգանունը:
– Ա¯… – ուրախացավ Միրալի մուալլիմը: – Սիավուշ Մամեդզադե… Բա ոնս չէ, գիդեմ, շադ լավ դղա է, ջանաչում եմ: Անհոգ մնասեք, – հայերեն, մտերմիկ տոնով կամացուկ ասաց նա, – ես կզանգեմ: Հիշո՞ւմ ես հեռախոսը: Որ չհիշես էլ, պան չկա, ես կզանգեմ, կգտնեմ համարը: Դու անհոգ մնա, ամեն ինչ լավ գլինի:
Ես նրան մի կերպ հասկացրի, որ հիշում եմ հեռախոսահամարը, մատով օդում նկարեցի թվանշանները: Միրալի մուալլիմը, ուշադիր նայելով մատիս շարժումներին, գրի առավ թղթի վրա, ցույց տվեց՝ 96-46-58:
– Ջի՞շդ եմ գրել:
«Այո», – գլխով արեցի ես՝ շնորհակալությամբ նայելով նրան:
– Ես Սայաթ-Նովայի մասին մեծ գիրք ունեմ գրած, – նույն մտերմիկ տոնով, բայց արդեն ադրբեջաներեն, ասաց նա, պիջակը գցեց ուսերին, դուրս եկավ:
* * * * *
Ես կորցրել էի ժամանակի ու տարածության զգացողությունը, ես չգիտեի՝ ո՞ր ժամն է, որտե՞ղ եմ ես և ինչքա՞ն ժամանակ է, որ այստեղ եմ: Հիվանդասենյակում նույնպես կյանքն ասես կանգ էր առել: Իսկ ո՞ւր են նրանք, ինչո՞ւ ոչ ոք չկա այստեղ: Թե գիշե՞ր է՝ քնած են արդեն: