Լուսամուտի մոտ մեզ չեն սպասում
Ոչ կին , ոչ էլ քույր,
Մեր մայրը սեղան չի գցի մեզ համար ։
Մեր տները վառել են, հարազատները մեր չկան,
Լոկ քամին է ոռնում ավերակներում։
Այդ քամին հարազատ թռչում է այնտեղ,
Երկրի վրայով ավերված՝
Արցունքներն է հաշվում
Եվ վերքերը անթիվ, անհամար․․․
Դե, ելիր, պարտիզան, ելիր դու անվախ,
Վրեժը լուծիր թշնամուց․․․
Շուրիկի աչքերը վառվում էին։ Ասեա ոչ թե փոքրիկ կալանավոր էր երգում, այլ ժողովրդական մի ահեղ վրիժառու։ Նրա փոքրիկ կուրծքը բարձրանում-իջնում էր։ «Նրանք իմ մորն ու քույրիկիս սպանեցին,– թրթռացող ձայնով ասաց նա ։– Բայց իմ պապան նրանց ցույց կտա։ Իմ պապան պարտիզան է»։ Մարմինս փշաքաղվեց նրա այդ խոսքերից։ «Իհարկե,– ասացի ես՝ նրան սեղմելով կրծքիս։– Մենք դեռ ցույց կտանք նրանց ։ Քնիր»։ Ինձ թվաց, թե նա քնել է, բայց քիչ անց լսեցի նրա զսպված փղձկոցը։ «Ի՞նչ է պատահել, Շուրիկ ,– հարցնում եմ,– ինչո՞ւ ես լալիս»։ «Ես գոնե մի փոքրիկ կտոր հաց եմ ուզում »,– ասաց նա։ Իսկ մի շաբաթ անց, աղջիկներ, ճամբարային բժիշկ Յոզեֆ Մենդելի կարգադրությամբ մեր բարաքից տարան Շուրիկին։ «Ո՞ւր են տանում»,– հարցրեց ։ Ես ոչինչ չկարողացա պատասխանել։ Նա վերջին անգամ սեղմվեց ինձ, գնաց։ Ճամբարային բժիշկ Մենգելը կարբոլաթթվային սրսկումներ էր կատարում երեխաների վրա, և նրանք դանդաղ, ցավց գալարվելով մահանում էին։ Մենք այդ մասին գիտեինք, և ես համոզված էի, որ Շուրիկին տարան Մենգելի կարգադրությամբ։ Մի քանի օր անց յոթերորդ բարաքի մոտ դիակները հավաքելիս մենք գտանք Շուրիկին։ Ցավից ու սարսափից այլանդակվել էր դեմքը։ Ես նրան կրծքի վրա դաջված համարից ճանաչեցի՝ 20022։ Մինչև հիմա էլ հիշում են։
Տոնյան պատմեց, թե ինչպես էին էսէսականները ծեծում կալանավորներին, կատաղած գամփռները բաց թողնում նրանց վրա, և թե ինչպես մի անգամ, երբ անցնում էին Վիշկովիցե գյուղով , մի փոքրիկ աղջիկ՝ չորս –հինգ տարեկան, վազեց դեպի իրենց խումբը՝ ձախ ձեռքը կրծքին սեղմած, աջում՝ ինչ-որ փաթեթ։ Նա փաթեթն արագ տվեց Տոնյային և դեռ չէր հասցրել ետ շրջվել, գերմանուհի վերահսկիչ Խասսեն ռետինե մտրակով խփեց նրա դեմքին։ Աղջիկը ճչաց ու ետ ցատկեց, փոքրիկ ձեռքը սեղմած կրծքին, և նրա մատների արանքից ծորում էր արյունը։
–Աշխարհում վատ մարդիկ շատ կան,– շարունակեց Տոնյան՝ նույն հանդարտ ու ցածր ձայնով։– Բայց լավերը ավելի շատ են։ Եվ եթե այդպես չլիներ, աշխարհը կկործանվեր։ Այո, լավերը շատ են,– կրկնեց նա հաստատուն ձայնով։– Մի գերմանուհի կար մեզ հետ՝ նույնպես կալանավոր՝ Գերտա Շնեյդեր։ Նա էլ մեզ նման իր բաժին հարյուրհիսուն գրամ հացի մի մասը տալիս էր երեխաներին։ Մեր բարաքի մոտ մի ուրիշ բարաք էլ կար՝ համար 25։ Այդտեղ մահվան դատապարտված կալանավորներն էին։ Նանք ոչինչ չէին տալիս՝ ոչ ջուր, ոչ ուտելիք։ Եվ ահա մի անգամ, այդ բարաքի մոտով անցնելիս, վանդակների արանքից տասը –տասներկու տարեկան մի աղջիկ մեզ խնդրեց մի կտոր ձյուն տալ իրեն։ Գերտան չդիմացավ, մի բուռ ձյուն գցեց նրան։ Աղջիկը ձյունը իսկույն բաժանեց ընկերուհիների մեջ, իսկ վերակացուհի Մարիա Մանդելը վազեվազ մոտեցավ Գերտային և սկսեց հարվածել մտրակներով։ Գերտան ձեռքերով պաշտպանում էր գլուխը, հետո ընկավ, իսկ Մանդելը շարունակում էր խփել նրան։ Ինչքան շատ էր խփում, այնքան գազազում էր Մանդելը։ Արյունը լճանում էր ձյան վրա։ «Վերջ»,– ասաց Մենդելը և հրամայեց մեզ քայլել ու ետ չնայել։ Մենք քայլում էինք Օսվենցիմից դեպի Բժեզինկա՝ աշխատանքի, ու երգում էինք «Կապույտ դրագոնները»։ «Հեռու է ճանապարհը մինչև հայրենիք, հեռու է, հեռու ․․․»։ Շարքի մեջ քայլում ու երգում էինք, իսկ իրականում լաց էինք լինում։ Ինչ-որ գնացք էր անցնում անտառներով (այնտեղ երկաթուղի կար), գնացքը տխուր կանչում էր, և ասես հեռու հայրենիքից էր, մեզ էին կանչում, և ես այնպես էի կարոտում մեր Պերվոմայկան, աչքիս առջևով գալիս անցնում էին մեր հանդերը, մեր հանդերի միջով ձգվող ճանապարհները, մեր Կամենկան, ուր ամառները լողանում էինք, մեր Դոնեցը, բոլորիդ հիշում էի, ու չէի կարողանում լաց լինել․ Մանդելը հետևում էր։ «Կրկներգ»,– ասում էր նա, և մենք նորից երգում էինք․ «Հեռու է ճանապարհը մինչև հայրենիք, հեռու է, հեռու …»
Կամացուկ, հանդատ պատմում էր Տոնյան, նրա ձայնը դողում էր, արցունքները խեղդում էին, բայց նա շարունակում էր պատմել, ասես վրեժի էր կանչում ընկերուհիներին։
–Մարտ ամսի սկզբին տրանսպորտ եկավ Սովետական Միությունից։ Շարք կանգնեցրին բոլորին, վերցրին, ինչ կար ձեռքներին, հետո սկսեցին առանձնացնել՝ երիտասարդներին մի կողմ, վիրավորներին, ծերերին ու երեխաներին մի կողմ։ Նրանց մեջ երիտասարդ մի կին կար՝ գրկին երեքամյա մի գեղեցիկ աղջիկ՝ գանգուր մազերով, մազերին՝ կապույտ վարդակապ։ Նրան ուզում էին վերցնել մոր ձեռքից, մայրը չէր տալիս, և չդողաց դահիճ Թաուբերի ձեռքը․ երկու կրակոց՝ մայրն ու աղջիկը ընկան։ Հետո նրանց՝ ծերերին, վիրավորներին ու երեխաներին քշեցին դիակիզարան։ Մեզ նրանցից փշալարն էր բաժանում և փշալարերի երկարությամբ փորված փոսը, բայց նրանք մեզ ճանաչեցին․ մեր բարաքների վրա գրված էր R, այսիքն՝ ռուսներ։ Նրանք գնում ու նայում էին մեր կողմը։ Վիրավորերից մեկը խնդրեց երգել «Կատյուշան», ինչպե՞ս մերժել դատապարտվածների խնդրանքը, որոնք անցնում էին վերջին ճանապարհը մինչև գազախցեր․․․