Магчыма, што я так і не ўбачыў-бы ў Міжземным моры больш ніводнага зоафіта, каб увечары гэтага дня, 16 лютага, «Наўтылус» раптам не прыпыніў свайго ходу. Вось якім чынам гэта здарылася.
Мы праходзілі між Сіцыліяй і Тунісам. У гэтым вузкім месцы марскае дно раптам падымаецца. Тут праходзіць верхавіна падводнага хрыбта, пласт вады над якой дасягае амаль семнаццаць метраў, тады як з абодвух бакоў ад гэтага месца глыбіня складае, прыкладна сто семдзесят метраў. «Наўтылусу» прышлося рухацца з асцярогай, каб не напароцца на гэты падводны бар’ер.
Я паказаў Канселю па карце гэтую граду падводных скал.
— З дазволу гаспадара скажу, што гэты хрыбет здаецца мне перашыйкам, злучаючым Еўропу з Афрыкай, — зазначыў ён.
— Ты слушна гаворыш, сябар мой, — сказаў я, — ён перагарадзіў усю Сіцылійскую пратоку. Даследванні Сміта паказалі, што некалі між мысам Адар і Марсалай гэтыя сухазем’і злучаліся палоскай цвёрдай зямлі.
— Калі, — пачаў Кансель, — у які-небудзь дзень вулканічны штуршок зноў падыме з вады гэтыя перашыйкі…
— Гэта наўрад, Кансель, — спыніў я яго.
— З дазволу гаспадара я скончу сваю думку: калі гэта ўсё-ткі здарыцца, дык мне шкада будзе беднага Лесепса, уклаўшага столькі працы, каб перакапаць Суэцкі перашыек!
— Вядома, Кансель; але ты можаш не хвалявацца, — гэтага не здарыцца! Сіла падземнага агню паступова змяншаецца. Вулканы, такія шматлікія ў першыя часы існавання зямлі, цяпер адзін за адным згасаюць; падземная гарачыня слабне; тэмпература падглебавых пластоў зямлі з века ў век зніжаецца, на няшчасце для нашай планеты, для якой гэтая гарачыня — крыніца жыцця…
— Аднак сонца…
— Аднаго сонца недастаткова, Кансель. Ці можа яно вярнуць цеплыню трупу?
— Паколькі мне вядома — не.
— Дык вось, мой дружа, у адзін нешчаслівы дзень зямля зробіцца ахладзеўшым трупам. Яна будзе бязлюднай, такой самай бязлюднай, як месяц, які даўно ўжо страціў сваю жыццёвую цеплыню.
— Праз колькі вякоў гэта здарыцца? — запытаў Кансель.
— Праз некалькі соцень тысяч гадоў, — адказаў я.
— У такім разе мы яшчэ паспеем скончыць сваё падводнае падарожжа, калі толькі Нэд Лэнд не ўмудрыцца да тэрміну спыніць яго.
І, супакоіўшыся наконт будучыні зямлі, Кансель зноў пачаў назіраць жыццё пад вадою, карыстаючыся тым, што «Наўтылус» ішоў цяпер з сярэдняй хуткасцю.
Там, на скалах вулканічнага паходжання, пышна расквітнелі сады жывых раслін — медуз Бугенвіля, кунін, губак, галатурый, марскіх гуркоў, пераліваючых усімі колерамі вясёлкі, адбіваючы сонечныя праменні; вандруючых каматул, шырынёй у метр, пурпуровая афарбоўка якіх кідала чырвоны водбліск на акаляючую іх ваду; гідраактыній з даўгімі сцябламі; мноства разнавіднасцей спажыўных мідзій; зялёных актыній на шэрых ножках, з дыскам, пакрытым густой шэвелюрай аліўкавых шчупальцаў.
Кансель заняўся назіраннем малюскаў і налічыў многа прадстаўнікоў спандылій, клаўшыхся адзін на аднаго, разяўніц, шалей з жоўтымі плаўнікамі і празрыстымі ракавінамі, апраўдваючых сваю назву марскіх матылёў, слімакоў з зялёнымі кропкамі на ракавінах, аплізій, вядомых пад назвай марскіх зайцаў, мясістых спажыўных сэрцавідак, марскіх вушкаў, ракавіны якіх усыпаны каштоўным перламутрам, мідзій, якіх у Лангедоку лічаць больш смачнай стравай, чымся вустрыцы, грабенчатых вісельнікаў, марскіх фінікаў, эолідаў, дрэваточцаў, катушак, цінерарый і шмат іншых.
Але тут «Наўтылус», перайшоўшы праз бар’ер Сіцылійскае пратокі і трапіўшы зноў у глыбокія пласты, паімчаўся з ранейшай хуткасцю. Зноў малюскі, зоафіты і членістаногія зліліся ў няясную жывую сцяну, з якой на секунду ўзнікалі контуры паасобных буйных рыб.
У ноч з 16 на 17 лютага мы апынуліся над другім басейнам Міжземнага мора, найбольшая глыбіня якога не перавышае трох тысяч метраў. Тут «Наўтылус» на поўным хаду хутка апусціўся на самае дно.
Там замест цудаў прыроды нас чакала жалобнае і жудаснае відовішча. Мы знаходзіліся цяпер у той частцы Міжземнага мора, у якой адбывалася шмат катастроф з караблямі. Колькі караблёў загінула без вестак паміж берагамі Алжыра і Праванса! Міжземнае мора ў параўнанні з неабсяжнымі прасторамі Ціхага акіяна не больш як возера, але гэтае возера капрызнае і хцівае, воды яго здрадлівыя і нясталыя: сёння яны калыхаюць і лашчуць кволае судзёнца, якое плыве па асляпляюча сіняй вадзе пад асляпляюча сінім небам, а заўтра ўздыбленае, хмурае і лютае, кароткімі і частымі ўдарамі сваіх валоў яно разносіць у трэскі самы вялікі карабель.