— А, — сказаў я, — вы ўжо ведаеце?
— З дазволу гаспадара, — адказаў Кансель, — скажу, што камандзір «Наўтылуса» запрасіў нас наведаць цікавыя перлавыя промыслы ў Цэйлоне. Ён быў выключна далікатны з намі і трымаў сябе, як сапраўдны джэнтльмен.
— Ён больш нічога не сказаў вам?
— Нічога, — адказаў канадзец, — калі не лічыць яго заўвагі аб тым, што ён і вас запрасіў прыняць удзел у гэтым маленькім шпацыры.
— Сапраўды, — сказаў я. — Але ён не сказаў вам нічога аб…
— Не, спадар прафесар. Вы, вядома, пойдзеце з намі, так?
— Я?.. Вядома. Я бачу, што вам пачынаюць падабацца падводныя прагулкі, містэр Лэнд?
— Так, гэта цікава. Дужа цікава.
— Але можа крыху і небяспечна, — сказаў я, нібы мімаходзь.
— Што-ж можа быць небяспечнага ў простай пагулянцы на перлавую мялізну? — адказаў Нэд Лэнд.
Было відаць, што капітан Нэма не лічыў патрэбным палохаць маіх таварышаў думкай аб акулах. Я глядзеў на іх так, нібы яны ўжо страцілі руку ці нагу. Ці трэба было мне папярэдзіць іх аб небяспецы? Вядома. Але я не ведаў, як узяцца за гэта.
— Ці не згадзіцца гаспадар, — сказаў Кансель, — расказаць нам што-небудзь аб лоўлі перлаў?
— Пра самую лоўлю, ці пра звязаныя з ёй небяспекі? — запытаўся я, убачыўшы ў гэтым магчымасць даць гутарцы належны кірунак.
— Пра лоўлю, — адказаў канадзец. — Трэба заўсёды ведаць усё пра дарогу, па якой збіраешся ісці.
— У такім выпадку сядайце бліжэй, прыяцелі мае, і я раскажу вам аб перлавым промысле ўсё, што сам даведаўся з кнігі Сіра.
Нэд і Кансель селі на канапу побач са мной. Канадзец перш за ўсё задаў мне пытанне:
— Спадар прафесар, што такое перл?
— Для паэта, дружа Нэд, перл — гэта сляза мора. Для ўсходніх народаў — гэта зацвярдзелая раса; для дам — гэта каштоўнейшы авальны камень з цмяным бляскам, які можна насіць, як аздобу на пальцах, на шыі, альбо ў вушах; для хіміка — гэта злучэнне фосфарнакіслых солей з вуглекіслым кальцыем і невялікай колькасцю жалатыны; нарэшце, для натураліста гэта проста хваравіты нараст у некаторых двустворчатых ракушак…
— Належачых да аддзела малюскаў, класа пласцін-чатажаберных, — падхапіў Кансель.
— Зусім правільна, мой вучоны прыяцель. Усе тыя малюскі, якія вылучаюць перламутр, г. зн. блакітную, фіялкавую альбо белую матэрыю, усцілаючую ўнутраную паверхню створак іх ракавін, — усе яны могуць рабіць перлы.
— І спажыўныя ракушкі таксама? — спытаў канадзец.
— Але, і спажыўныя ракушкі некаторых вадаёмаў Шатландыі, Уэльса, Ірландыі, Саксоніі, Багеміі, Францыі[39].
— Так, — сказаў канадзец, — будзем мець гэта на ўвазе. Спатрэбіцца калі-небудзь!
— Але галоўным пастаўшчыком перлаў з’яўляецца перлавая ракавіна. Перл — гэта не што іншае, як перламутравы нараст, прыняўшы сферычную форму. Перл альбо прыклейваецца да створак ракавіны, або гняздзіцца ў складках цела малюска. Незалежна ад таго, дзе ўтварыўся перл — ці на створках ці на целе малюска — ён заўсёды мае ядро, вакол якога тонкімі канцэнтрычнымі пластамі з года ў год нарастаюць перлавыя адклады. Ядром можа служыць мёртвае яйка або выпадкова трапіўшая пад створкі пясчынка.
— Ці можа быць некалькі перлаў у адной ракавіне? — запытаўся Кансель.
— Гэта бывае. Некаторыя ракавіны вырошчваюць цэлыя перлавыя каралы. У друку паведамлялася аб ракавіне, у якой знайшлі — праўда, я мала веру ў гэта — цэлых сто пяцьдзесят акул.
— Сто пяцьдзесят акул? — ускрычаў Нэд Лэнд.
— Няўжо я сказаў акул? — замяшаўся я. — Я хацеў сказаць перлаў. Акулы — гэта бязглуздзіца.
— Вядома, — сказаў Кансель. — Але ці не скажа гаспадар, як здабываюць перлы з ракавін?
— Ёсць розныя спосабы. Іншы раз, калі перл прыклеіўся да створак, яго вымаюць проста абцугамі. Але часцей за ўсё сабраныя ракавіны раскладаюцца на цыноўках, тут-жа на беразе, і іх пакідаюць мерці на свежым паветры. Праз дзесяць дзён, калі малюскі пачынаюць гнісці, іх ссыпаюць у вялікія басейны з марской вадою, а потым адчыняюць створкі ракавін і мыюць іх. Тут пачынаецца работа сартавальнікаў: сабраўшы раней перлы, прыклееныя да створак, яны аддзяляюць тады ад ракавін перламутравыя пласцінкі, якія ідуць у асобны продаж, і, нарэшце, кіпяцяць парэнхіму[40] малюскаў да абсалютнага расплывання і адцэджваюць з вадкасці аж да драбнюткіх перлаў.
— Каштоўнасць перла залежыць толькі ад яго велічыні? — запытаўся Кансель.
— Не, не толькі ад велічыні, — адказаў я, — але і ад формы, «вады», г. зн. колеру, бляску, тых пераліваў святла, якія робяць перл такім прыемным для вока. Самыя буйныя перлы ствараюцца ў зборках цела малюскаў. Яны белага колеру, большай часткай не празрыстыя, але часам апалава-празрыстыя. Яны бываюць пераважна сферычнымі альбо грушавіднымі па форме. Сферычныя перлы ідуць на бранзалеты, грушавідныя — на завушніцы і падвескі. Тыя і тыя прадаюцца па штуках. Перлы, прыліплыя да створак, маюць менш правільную форму і таму каштуюць таней першых і прадаюцца на вагу. Нарэшце, трэці гатунак — гэта дробныя перлы. Яны прадаюцца меркамі і служаць галоўным чынам для розных вышывак, асабліва царкоўнага адзення.
39
Варта адзначыць, што перлы сустракаюцца і ў нас у СССР у некаторых паўночных рэках. Яны, вядома, дробныя, але ў некаторых выпадках каштоўнасць іх дасягае 100 р. за штуку.