I вось мы едзем. Кашлаты канёк весела трухае. Хоча, відаць, сагрэцца. Канька нам даў Сцяпан Макуха. Учора разам з Цопай яны выпілі паўлітра гарэлкі, якую маці купіла ў Хведарыхі. За гарэлку яна плаціла грошы. I гэта яшчэ не канец. Давядзецца частаваць Макуху і Цопу яшчэ раз. Так што тая бярэзіна ўляціць у капеечку. Але ж затое не трэба хадзіць у лясніцтва, пісаць заявы, падпісваць іх. Валакіты і сапраўды шмат.
Неяк маці расказвала мне, як яе бацьку стары Цопа падарыў ягнё для разводу. А магарыч пілі два дні, і ўсё ж Цопа пры кожным выпадку напамінаў пра свой падарунак. «Ото ж цемната была»,— звычайна кажа маці, успамінаючы пра тое.
Цяпер малады Цопа дае нам калгаснага каня, каб мы паехалі па бярозу. I таксама п’е магарыч, а пасля будзе казаць, што ён добры. Маці гэта не лічыць «цемнатой». Нібы так трэба.
Думкі бягуць адна за адной, нейкія вялыя, сонныя. Але ад іх няма ратунку. Хутчэй бы ўжо здаць экзамены, паступіць ва ўніверсітэт. Вучыўся б я добра. Пісаў бы вершы.
— Падганяй ты яго, ваўкарэзіну. Гэта ж мы да снядання не ўправімся.
Я падганяю каня лейцамі. Ён неахвоча пераходзіць на рысь. Колы грукаюць мацней, рыпяць драбіны. 3 дарогі мы зварочваем на прасеку. У канцы яе ёсць паляна са стромкімі, стройнымі бярозамі. Самае грыбное месца ў Данькаўскім лесе.
Лес стаіць насцярожаны, маўклівы, быццам здагадваецца пра нашы намеры. Ад гэтай маўклівасці робіцца не па сабе.
Сонная варона ляніва пазірае з вершаліны ёлкі, неахвоча каркае, як бы скардзіцца, што мы патрывожылі яе сон. А вось і паляна.
Бярозы стаяць у ранішняй смузе, як нявесты ў вэлюме. Доўгае голле спадае ўніз, ледзь не да зямлі. Якая прыгажосць!
Маці злазіць з калёс, ідзе па бярозавым гаі да рэчкі. Спынясцца пад гонкай бярозай.
— Прывязвай каня,— кажа маці.— Вось гэту звалім.
— Можа вунь тую? — паказваю я на каржакаватую бярозу, што прыгнулася да зямлі пад цяжарам голля.
— А голле куды дзенеш? Не столькі дроў, колькі сукоў. Голле схаваць трэба,— маці па-мужчынску расетаўляе ногі, плюе на далоні і з усяго размаху падсякае бярозу пад корань.
Бяроза ўздрыгвае. Зверху мзкам еыплецца раса. Дробная, як пыл. Гак, гак, гак…
— Давай пілу,— маці падсцілас світку, каб пілавінне не рассыпалася па траве.
Бяроза не старая і не маладая. У самай красе. Кара, як той аксаміт, белая, гладкая і прыемна халодкая. А сама бяроза мяккая. Піла не звініць, а неяк шыпіць, выдзіраючы са ствала белае, буйное пілавінне. На сіняватым палатне пілы то паяўляецца, то сціраецца аб край надрэзу мокрая, слязлівая палоска.
Мы пілуем моўчкі. Проста цяжка гаварыць. Хутчэй бы ўжо кончыць гэтую працу!
Бяроза ўздрыгвае, без стогну і хрыпення падае долу. Вось і ўсё. Была бяроза і няма яе. Застаецца пустое месца. Шчарбіна ў лесе…
Вяртаемся дамоў моўчкі. Бярозавыя круглякі хаваем у хляве, пад леташнюю салому. Маці распрагае каня, а мне неяк вельмі ласкава гаворыць:
— Ідзі, сынку, паспі. Самы сон цяпер.
Я зарываюся галавой у падушку, заплюшчваю вочы і бачу, як ціха і самотна валіцца на зямлю бяроза. Падае і ніяк не ўпадзе…
Прачынаюся ад яраснага гоману і адразу чую плаксівы матчын голас:
— На ўдаву ўсё можна ўзваліць.
— Знайшоў! — далятае, як з-пад зямлі, мужчынскі голас.
Зноў крык, лаянка, літанні. Я стараюся схавацца ад усяго пад коўдрай. Але гоман насцігае ўсюды. У хату заходзяць людзі.
— Ну што, Сітова, мне з табой рабіць? Ну хай бы ты крывульку якую спіліла, а то… ах, ты…
— Думаеш, у самой сэрца не балела. Гора прымушае.
— Якое там гора. Дурасць… Во ўлепяць штрафу, тады пачухаешся,— гаворыць ляснічы.
— За такое судзіць трэба,— кажа аб’ездчык.— Я, Васіль Лявонавіч, ужо з ног збіўся. Цягнуць…
— Зразумей ты, Сітова, што з гэтай бярэзіны можна было колькі рэчаў прыгожых нарабіць. А ты яе на дровы. Пішы, Мікола, пратакол.
Я паціху злажу з ложка, прыпадаю тварам да дзіркі ў полагу.
Аб’ездчык садзіцца к сталу. Выцягвае з сумкі сшытак, слюніць аловак, пачынае пісаць.
— А можа, Васіль Лявонавіч. абыдзецца неяк. Сам жа знаеш, удава. Гора хлебанула нямала. I ўсё адна,— маці ўсхліпвае, шморгае носам.— Дзе я тыя грошы вазьму… Тады хоць у пятлю. Не жадаю я, Васілька, каб твая Марфа ўдавой засталася.
— Ты, Сітова, сырасць не развадзі. Я даўно за табой сачу. Удава, удава, а дроў на ўсю зіму назапасіла.— У Міколы Аўсейчыка няма спачування. Я чую гэта па ягоным голасе.— Нябось рубля на дровы не патраціла.
— Пабойся бога, Мікола, якія ж то дровы. Ламаччо адно. Ды і не з вашага лесу. Заплаціла трактарыстам трыццаць рублёў, а яны во гнілля прывезлі.
— Ідзі распішыся,— кажа Аўсейчык.
— Не пайду, не пайду,— крычыць маці і раптам падае на калені.— Лявонавіч, таварыш ляснічы, Васілёк, родненькі, не губі ты мяне бедную… Ну што табе палягчае, калі аштрафуеш. Лявонавіч!..