— Помню, як жа не помніць,— азвалася маці.
— Ну, вось, помніш. I да вайны жылі як людзі, хоць і падсеклі нас аднаасобнічкі ў трыццаць трэцім. Расфундзілі сваю гаспадарку, ды галякамі ў калгас уступілі. Ні кароў, ні насення. А вытрымалі ж мы. За два гады на ногі сталі. I зноў да нас ездзілі вучыцца.
Загурскі задумаўся. Круціў у пальцах відэлец, хмурыў густыя бровы. Маці таксама нешта ўспамінала, але сваё, вясёлае. Вочы гарэлі жартаўлівымі агеньчыкамі. Загурскі грукнуў відэльцам аб стол, прыціснуў яго двума пальцамі:
— Дык чаму ж цяпер парадкаў няма? Вайна? Так, вінавата. Але ж колькі гадоў мінула, а Зарэчча ўсё ніяк на ногі не стане. Дык як жа я магу кінуць-рынуць усё і на лёгкі хлеб. Пачэсна, канечне. Інструктар. Лектар. Дакладчык. А тут хто будзе працаваць? Макуха? Цопа?
— На ліха табе здароўе гробіць? — ні то спыталася, ні то параіла маці.— Ды і са сваімі заядацца не варта. Людзі ў нас папрывыкалі да такой жызні. Работы не бог ведае колькі, а жыць можна.
— Што ж у нас палучаецна? — у Загурскага разы два торгнулася шчака, а брыво неяк заламалася, выгнулася трохкутнікам.— Партыя нас на дарогу выводзіць, а мы, як блазнюкі, хто куды, па абочынах. Не, Даша, не ўсе так думаюць, як ты кажаш. Паслухай Данілу. Ён іншай думкі. I не адзін ён. А ўсе тыя, што кожны дзень працуюць, ды сапраўды з-за іншых нічога са свайго працадня не маюць.
— Ат, знайшоў каго слухаць— Данілу. Той спіць і ў сне партфель бачыць…
— Ну, ты кінь. Гэта ўжо няпраўда.
Я таксама не мог уцярпець. Даўней, калі Даніла быў брыгадзірам, у нашым тады невялічкім калгасе парадак быў намнога лепшы. Маці, аднак, слухаць мяне не стала, махнула рукой.
— А ты што разумееш? — і панесла ад стала патэльню.
Калі Загурскі пайшоў, маці неяк дзіўна ўздыхнула, быццам пачула пра нейкую радасць, і пашкадавала, што яна прызначаецца не ёй.
— Будзе камусьці шчасце. I грошы ёсць, і, от паглядзіш, паставяць у начальства. Ды і не стары яшчэ. Шляхціцы ў яго гады на маладзенькіх жаніліся.
Мне здалося, што маці шкадуе сябе і зайздросціць камусьці нядобрай, злой зайздрасцю.
2
Паляцелі сумныя, аднастайныя дні. Ужо ў сярэдзіне кастрычніка паплылі з захаду бурыя калматыя хмары, сеючы на зямлю золкі, дробны дождж. Дарогі набрынялі, распаўзліся. У нізінах на пожнях стаялі вялізныя лужы і ў іх адбівалася свінцовае, непрыветлівае неба. Сяк-так з дапамогай студэнтаў выкапалі бульбу і скасілі авёс. Работа адвалілася, хоць, на добрае вока, яе хапала.
Людзі выходзілі з хат неахвотна. Больш завіхаліся на сваёй гаспадарцы. Чакалі пагодлівых дзён, каб распачаць малацьбу. Пакуль да нас нават нельга было прывезці малатарню.
Я не знаходзіў сабе месца. Чытаць не было чаго. Дзесятак тоненькіх кніг, некалі набытых на кніжных кірмашах, даўно быў вывучаны на зубок. Ісці ў цэнтр калгаса па кнігі — далекавата. Колькі разоў я хадзіў да Данілы ў хату. Там заўсёды было тлумна. Прыходзілі калгаснікі, спрачаліся, расказвалі Загурскаму пра парадкі ў брыгадзе. Я заўважыў, што прыходзяць сюды больш тыя, хто заняты на пастаяннай рабоце, хто сапраўды працуе ўвесь дзень. Астатнія збіраліся ў Восіпа. Зарэчча як бы раскалолаея папалам.
Пзслухаўшы размовы дзядзькоў, я непрыкметна ішоў на другую палавіну хаты, да Шуры. Звычайна заставаў яе за сталом. Нізка схіліўшыся, яна рашала задачы або нешта пісала. Са мной віталася ветліва, цёпла. Але гаварыць не было пра што. Добра яшчэ, калі ў яе не выходзіла задача. Тады, нахіліўшы над задачнікам галовы, мы ўпарта шукалі рашэння. Прызнацца, я часам знарок не падказваў яго, каб хоць крыху больш пабыць разам.
Успаміналіся летнія дні. Востраў на возеры. Нашы размовы. Аднаго разу, напярэдадні майго ад’езду на экзамены, заікаючыся і чырванеючы ад сораму, я прачытаў Шуры свой верш, напісаны па-руску.
Копошится в сердце грусть.
(Отчего бы? — спрашиваю…)
Копошится,
Ну и пусть —
Семнадцатую весну ведь вынашиваю.
На закат посмотрел:
Он сегодня красный.
Видно, ветер-пострел
В солнце дул напрасно.
Не погасло оно,
разгорелось только…
Почему же, скажи, так на сердце горько?
Неужели от того,
что любовь нагрянула?..
С нею я поборюсь:
К черту грустную грусть…
Грусть, как в воду, канула.
Шура тады здзіўлена паглядзела на мяне. У яе вачах была збянтэжанасць. Ды і я адчуваў сябе не дужа добра.