— «И днём, и ночью кот учёный всё ходит по цепи кругом».
— Вам падабаецца?..
— Я Лермантава люблю. Вось гэта: «Немного лет тому назад, там, где, сливаяся, шумят, обнявшись, будто две сестры, струи Арагвы и Куры, был монастырь».
— Гэта «Мцыры». А «Казакоў» вы чыталі?
Цяпер мы закідвалі адно аднаго пытаннямі і, не чакаючы адказу, ведалі ўжо, што нам падабаюцца аднолькавыя кнігі, адны і тыя ж героі.
У цішыні непрыкметна бег час, але мы ўсё ніяк не маглі нагаварыцца. Потым унізе пачуліся галасы, і я зразумеў, што лекцыя закончылася, што трэба ісці на нараду. Ой, як не хацелася мне тады пакідаць гэты ўтульны пакой…
— Можа вы, Янка, паможаце мне зрабіць у вашай брыгадзе бібліятэку. Работы ў вас будзе не шмат…
Я з радасцю згадзіўся.
Яна дастала з паліцы нейкую кнігу і, падставіўшы крэсла да грубкі, пачала чытаць. Я пайшоў на нараду. Яна прадаўжалася не больш дваццаці хвілін. Чукрай прачытаў з газеты перадавы артыкул, у якім аб’яўляўся месячнік па вывазцы ўгнаенняў. Потым аграном раздаў графікі. Нас распусцілі, загадаўшы дасылаць у кантору звесткі кожную пяцідзёнку.
Дамоў я вяртаўся ў бадзёрым настроі. Нада мной у чорнай бездані неба ярка гарэлі зоркі. На захадзе, над самым лесам, цьмяна пабліскваў маладзік. Я падганяў каня, бо мне хацелася як можна хутчэй прыехаць у Зарэчча, каб назаўтра зрабіць дзве вялікія справы: абагнаць усе брыгады па нарыхтоўцы торфу і адкрыць перасоўную бібліятэку.
У Русаках мяне сустрэў дзед Мікіта.
— Каня не запарыў? — запытаўся ён, прасоўваючы пад хамут руку, і задаволена пахваліў.— Малайчына! Іншыя і пяці мінут не могуць ціха праехаць. Усё ім наўскач. А конь не машына. Яго берагчы трэба, тады і ён табе верна паслужыць… Чаму там вас добраму вучылі?
— Торф вазіць трэба.
— А-а-а-а… Ну і што ты думаеш?..
— Заўтра пачнем капаць…
— Капаць яго не трэба. Ён ужо накапаны. Толькі ўсё роўна вазіць на поле яго не выпадае.
— Чаму? — здзівіўся я.
— Торф у самыя дажджы капалі. Высахнуць ён не паспеў і цяпер, мабыць, перамерз. Яго толькі ламамі ўдзяўбеш. 3 гноем яго кампаставаць, дык палова бяды… Да вясны ён, бадай, перагарэў бы. А калі мёрзлыя камлыгі ў полі злажыць — вясной з іх поліўка пацячэ. Карысці з яе аніякай. У нас і так глебы кіслыя.
Я нічога не разумеў. Успамінаю ўрокі па раслінаводству і нічога не магу прыпомніць. Тэарэму Піфагора помню, біном Ньютана таксама, як размнажаецца саламандра, якім памерам напісана паэма «Яўгені Анегін», якая самая высокая гара ў Афрыцы, у якім годзе Пір «перамог» рымлян — усё гэта я помню. А вось якія адносіны маюць мёрзлыя камлыгі торфу да кіслых глеб і чаму пракісаюць гэтыя самыя глебы, не ведаю. Можа такой тэмы мы наогул у школе не праходзілі?..
— Вось жа графік,— кажу я, выцягваючы з кішэні аркуш паперы.
Дзед Мікіта моўчкі разгортвае графік перад ліхтаром, круціць галавой.
— Здорава малююць…
Ён вядзе ў хлеў каня. Следам за ім я нясу вупраж. На душы ў мяне неспакойна.
— Дык што ж мне рабіць? — пытаюся я.
— Трэба, каб толкам сказалі, дзе гной браць. А так хапу-лапу вазіць торф на поле — марная справа.
— Відаць, дзед,— кажу я,— памочнік брыгадзіра з мяне не выйдзе…
Мікіта ставіць каня ў станок, падкладае сена ў яслі, потым доўга стаіць, пагладжваючы мышастага па грыве.
— Чаму не выйдзе? Выйдзе. Толькі малады ты яшчэ залішне.
3
Праз замураваныя марозам вокны ў хату прабіваецца крохкі чырвоны прамень. Ён ломіцца на густой наледзі, нібы ў прызме, адбіваецца на белай печы вясёлкавым узорам. Я доўга моўчкі гляджу на гэтае дзіва прыроды. На белым фоне печы выразна бачны толькі аранжавыя, жоўтыя і сінявата-фіялетавыя палосы. Іншыя колеры спектру чамусьці прапалі.
Успамінаю лекцыі па фізіцы. Стараюся ўзнавіць у памяці ўрокі кульгавага і бясконца добрага Паўла Міхайлавіча. Хтосьці вось цяпер слухае яго нетаропкую, глухаватую гаворку і, напэўна, так, як і мы ў свой час, не ўмее ацаніць выдатны талент свайго настаўніка. Чалавек заўсёды спазняецца. Вось і я толькі цяпер пачынаю разумець, які цудоўны чалавек Павел Міхайлавіч. На жаль, гэта позна…
У хаце холадна. Я прыношу з панадворку бярозавыя дровы, накладваю ў грубку. Праз хвіліну ў ёй шугае зыркае полымя, і ўтульная цеплыня спакваля выцясняе халадзіну. Прымасціўшыся на перакуленай табурэтцы, я пазіраю на агонь. Белыя паленцы дроў увачавідкі абвугліваюцца, чырванеюць яркім жарам. Потым па галавешках бегаюць, мітусяцца сінія трапяткія агеньчыкі, пакідаючы за сабой белаваты налёт на вуголлях. 3 грубкі патыхае гарачынёй, якая абпальвае твар, грудзі, рукі. Здаецца, вось-вось засмыліць кашуля. Хочацца адсунуцца далей ад агню і не стае сіл, бо па ўсім целе разліваецца млявасць. Так цёпла, утульна, хораша! Нават не верыцца, што на двары зіма, што ўсё навокал замецена снегам, а ў калодзежы на пасёлку дашчэнту вымерзла вада.