— Успомніць можна,— кажа Загурскі.— Толькі спачатку ўсё ж пра нашы справы пагутарым. Не падабаецца людзям, што ты наперакор ім робіш. Сёння вунь патрабавалі абрэзаць твой агарод па самыя вуглы.
Макухаў твар барвавее, у вачах злосць.
— Хто гэта казаў? Тыя, каго летась прыціскаў?
— Не, не толькі тыя. Усе сумленныя людзі супраць цябе. I не таму, што ты іх, як кажаш, прыціскаў, а таму, што сёлета не хочаш працаваць.
— 3 агародам у вас нічога не выйдзе,— спакойна кажа Макуха.— Дваццаць пяць сотак вы мне ўсё роўна пакінеце. Пляваў я…
— Вось-вось. Таму і людзі цябе не паважаюць. Я табе шчыра раю, бярыся за розум. Можа дрэнна кончыцца.
— Не палохай, Загурскі. Як-небудзь і без тваіх парад абыдуся. Мяне вунь у леспрамгас клікалі.
— Тады давядзецца з агародам развітацца. I за пашу з цябе будуць браць па нормах, якія праўленне ўстановіць. Вось так.
Цётка Марына ўзнімае лямант.
— Чаго вы да нас прычапіліся? Вунь Цопа ў краме сядзіць, дык таго не трывожаць. Нас убачылі. Што мы, як бяльмо, у вас на вачах? Чалавеку ўжо сабой не можна распараджацца.
— Мая справа вас папярэдзіць,— Загурскі паволі ідзе да дзвярэй.— Гультаям мы не дамо спакойна сядзець.
— А ты не вельмі палохай. I на цябе ўправу знойдзем. Падумаеш, прыехаў асэсар. I без цябе жылі і не крыўдзіліся. Лепей пра сябе падумай. Глядзі, каб не раскайваўся потым.
Апошнія словы даганяюць нас ужо ў сенцах. Нешта яшчэ крычыць Сцяпаніха. Загурскі моўчкі крочыць па двары. За ім подбегам іду я. На душы непрыемна. Ну, як цяпер сустракацца з Макухам? Будзе ж няёмка глядзець у вочы чалавеку, які цябе абразіў. А хіба хочаш яму благое? А што калі залішне строгія ў сваіх рашэннях? Мабыць, не строгія. Што зменіцца, калі Макуха не пойдзе на працу? Людзі, вядома, будуць хадзіць на поле, але ж у іх асядзе на душы непрыемны асадак: во, адны працуюць, а другія — гуляюць, а жывуць не горш. I яшчэ нехта не пойдзе на работу… Так мы ніколі не выб’емся з адсталых. Успамінаю, як летась на поплаве Даніла Налягач казаў мне, што такія брыгадзіры, як Цопа, патрэбны гультаям. Гэта праўда. Тыя, што не хочуць сумленна працаваць, успамінаюць Цопу добрым словам, а Загурскага ганяць. Вось і выходзіць, што брыгадзір не можа стаяць недзе пасярэдзіне, дагаджаючы гультаям і шчырым працаўнікам. Сярэдзіны нідзе няма. Трэба цвёрда трымацца сумленных, калі сам хочаш быць такім, як яны.
Увечары маці просіць Платона:
— На ліха табе задзірацца з гэтымі прайдзісветамі. Макуха нічога не забывае. Ён заўсёды знойдзе час, каб табе адпомсціць.
Загурскі нецярпліва адмахваецца. Яму не па нутры матчына хваляванне.
— Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць. Ды і не адзін я тут, Даша. Усе людзі за мяне. Я тут у сваім куце жыву. А ў такіх, як Макуха, зямля гарыць пад нагамі.
Маці дакорліва ківае галавой.
— Я гэтую пароду ведаю,— кажа яна.
— Проста вы прывыклі спакойна жыць. А я не хачу гэтага балотнага спакою. I няхай яны толькі паспрабуюць нам перашкаджаць…
На тым і заканчваецца гэтая адвечная размова ў нашай хаце.
5
Мы стаім пад вярбой на кургане. Я прывёў сюды Фрузу, каб паказаць ёй магілу партызан, што ў часе блакады стрымлівалі тут фашысцкіх карнікаў. Фруза задумліва глядзіць уніз, дзе між хмызнякоў пятляе рэчка Расянка. Пра што яна думае? Можа, стараецца ўявіць, што бачылі ў апошні раз гэтыя невядомыя нам людзі, аб якіх цяпер напамінае невялічкі каменны курганок. Летась пра гэта самае думаў я, і мне здаецца, што кожны чалавек павінен у першую чаргу падумаць пра гзта.
У чыстым блакітным небе паволі плывуць белыя бухматыя воблакі. Кажуць, калі такія воблакі бываюць у сяўбу, трэба чакаць ураджаю. Можа гэта праўда. Сёлета мы рассеялі нямала ўгнаенняў, не блага апрацавалі палі. Чаму ж не быць добраму ўраджаю?
Над поплавам высока-высока, аж пад самымі воблакамі, кружаць буслы. У іх ёсць свой абжыты кут — ясакар на Стасевым сельбішчы. Буслам добра. Яны ведаюць тут кожны кусцік, кожны кавалачак поплава. Ім хораша лётаць у сінім, празрыстым небе.
Чалавек таксама павінен мець свой абжыты кут. Няхай ён будзе нават не такі ўтульны, як наша Зарэчча. Зрэшты, усё залежыць ад самога чалавека.
— Як ты думаеш, Фруза,— пытаюся я,— што, калі мы самі паставім помнік?
Мабыць, я пытаюся нечакана і мае словы адрываюць Фрузу ад думак, што былі забралі яе ў палон. Яна як бы не разумее, чаго мне хочацца.
— Разумееш, Фруза, было прынята рашэнне паставіць тут помнік, але дасюль, як бачыш, усур’ёз за гэта ніхто не браўся.
Фруза маўчыць, і мне здаецца, што яна не верыць, быццам мы можам паставіць помнік. Я пачынаю пераконваць яе. Гавару горача і, як мне здаецца, пераканаўча. Фруза ўсміхаецца, упершыню, як мы знаходзімся на кургане.