Новы старшыня заходзіць у ток, прыўзняўшы капронавы капялюш, вітаецца з намі за руку. Дзяўчаты, перш чым падаць руку, выціраюць яе аб падол. Капнуўшы нагой зляжалую парахню, Чукрай пытаецца ў Веры Какосцікавай:
— За сёння ачысціце?
На пытанне адказвае не Вера, а Сцяпан Макуха. Ён, як завадны чорцік, падскоквае да старшыні:
— Мяльян Мяльянавіч, вось пабачыце — ачысцяць… Я, слухай сюды, усё прадумаў.
Чукрай выцягвае з кішэні запісную кніжку і аловак.
— Колькі вазоў вывезлі? — пытаецца ён у мяне.
— Дзесяты канчаем.
— Ну, вось я і кажу. Дзесяць,— спакойна гаворыць Чукрай.— А яшчэ і адзін край не вычысцілі. Пачалі вы ў восем гадзін. Цяпер тры дваццаць, няхай — тры… Гадзіна на абед. Усяго выходзіць шэсць гадзін. Дзесяць вазоў за шэсць гадзін. Абсурд! Ды з такімі тэмпамі вы і за тры дні, таварыш Макуха, не справіцеся.
— Справімся, Мяльян Мяльянавіч,— бадзёра адказвае Сцяпан і чамусьці падміргвае мне.
— Дык мы не ў восем пачалі, а ў адзінаццаць,— разгублена кажу я, нічога не разумеючы ў вылічэннях старшыні.
«Слухай сюды» міргае мне, а Цопа стараецца перавесці размову на другое.
— Мы, Амяльян Амяльянавіч, цяпер галоўны ўдар на кукурузу зрабілі. Зарасла, самі бачылі.
— Зарасла,— згаджаецца старшыня.— I зноў прыступілі вы да праполкі без плану. Так, таварышы, працаваць нельга. У брыгадзе ў вас па кнігах дзевяноста шэсць жанчын, а на праполку выходзіць сорак пяць, пяцьдзесят. Калі ж вы кончыце? Так і восень на праполцы застане.
— Не застане, Амяльян Амяльянавіч.
— Як жа не застане?.. Вось вам лічбы. У сярэднім цяпер за дзень жанчына выполвае…
Чукрай называе лічбы, множыць. дзеліць, складае і аднімае іх, нібы жангліруе, а Макуха і Цопа пераміргваюцца і робяць выгляд, што ўважліва слухаюць старшынёвы разлікі. Нарэшце Чукрай адрываецца ад запісаў. Узрадавана, нібы адкрыў нешта важнае, гаворыць да Цопы:
— Я і казаў. Лічбы, таварышы, не пядвядуць. Калі вы здолееце вывесці дзевяноста жанок і кожная з іх будзе працаваць па восем гадзін, выконваючы норму на сто працэнтаў, дык праполку закончыце праз тыдзень. А ў вас сенакос на носе.
— Раней кончым, Амяльян Амяльянавіч. Праз пяць дзён адрапартую. Можаце не сумнявацца,— Цопа гаворыць вельмі ўпэўнена, што нават я пачынаю верыць — кукуруза будзе праполата.
— А вы ўсё ж разлікі вазьміце. Прыгадзяцца. I вось так заўсёды — спачатку разлічыце, а пасля да справы прыступайце.
Цопа кладзе паперку ў кішэню. Макуха, як чорцік, скача па застаронку, дзяўбе віламі ў смецце, быццам памагае нам. Мне робіцца брыдка і сорамна. Няёмка за Макуху, за Цопу, якія хлусяць без сэнсу і карысці, абводзяць старшыню вакол пальца. Сорамна за старшыню. Няўжо ён не разумее, што яго ашукваюць? Хай бы ён прыехаў у брыгаду нечакана. Хіба ён не можа здагадацца, што Цопа з Макухай падрыхтаваліся да сустрэчы? Нават Цопава жонка сёння выйшла на работу. Лічбы, вядома, не падвядуць. А вось Макуха і Цопа? Хіба з імі так гаварыць трэба? Паедзе Чукрай, і яны ўдвух будуць смяяцца, як лоўка абдурылі старшыню…
Старшыня садзіцца на брычку. Побач прымошчваецца Цопа. Макуха таксама хоча залезці ў брычку, але Чукрай спыняе яго.
— Вы таварыш Макуха, застаньцеся, панаглядайце, каб ток хутчэй ачысцілі. Моладзь, ведама. За шэсць гадзін — дзесяць вазоў. Абсурд!..
Макуха збянтэжана глядзіць услед брычцы. Потым паварочваецца да нас.
— Харошы чалавек, памяркоўны. Жызню, слухай сюды, знае,— і бяжыць у вёску.
Неўзабаве і мы едзем дамоў. Рэвізія кончылася. Заўтра Цопа пашле ў кантору рапарт: ток ачышчаны. На душы так брыдка, што хочацца крычаць. А тут яшчэ Какосцікавы зноў завялі матрасёнка з аленькімі губкамі…
Ля Данілавай хаты стаяць людзі. Мы пад’язджаем бліжэй, і я адчуваю, як пачуццё нялоўкасці і нейкай дзіўнай сарамлівасці скоўвае мяне. У натоўпе я заўважаю блішчастыя пагоны і здагадваюся, што прыехаў Загурскі. Мне чамусьці сорамна на людзях сустракацца з ім, хоць за ўсё сваё жыццё я ні разу не бачыў яго.
Дзецца, аднак, няма куды. Я саскокваю з мараў, пачынаю распрагаць каня. Стараюся не глядзець туды, дзе стаіць Загурскі. За маёй спіной чуваць Данілаў голас:
— Гэта вось мая, меншая. У вайну нарадзілася, у самую разруху.
— А гэта ж чый хлопец? — пытаецца Загурскі.
Я здагадваюся, што гаворка ідзе пра мяне. Чакаю адказу, уцягнуўшы галаву ў плечы. А Даніла, як знарок, не спяшаецца.
— Ды гэта ж Дар’ін сын,— нарэшце адказвае ён.
— Ну!.. Які вялікі хлопец!..— у голасе Загурскага і здзіўленне і нейкая горыч.
Я чую яго крокі. Чую, як кладзецца ягоная рука на маё плячо.
— Як жа маці жыве? — пытаецца Загурскі.