— Давай, Стары, прачытай, што ты выседзеў у палескай глушы.
— Мала напісаў,— прызнаўся Кастусь.— То школа шмат часу займае, то настрою няма.
— Ну, ну! Давай не прыбядняйся.
Кастусь ведаў, што ад Болтуця не адчэпішся, дастаў з шуфлядкі сшытак з чарнавымі накідамі паэмы «Яшукова гара» і пачаў чытаць:
Паны жывуць, не знаюць гора.
Мужык, як кінуты на мора
У стары човен і разбіты,
А вецер моцны і сярдзіты
Шуміць, бушуе і раве...
— Можа, варта сацыяльны момант праясніць і ўзмацніць,— выказаў сваё меркаванне Болтуць, калі Кастусь кончыў чытаць.— Ісці толькі ўслед за легендай мала. Табе як паэту трэба пазнаёміцца з такой вось літаратурай,— і госць паклаў на стол некалькі зачытаных тоненькіх брашурак.
Кастусь узяў верхнюю кніжачку ў сіняй вокладцы. «Правдивый рассказ, откуда и куда идут мужицкие денежки», «Лютня» — сборник революционных песен», «Лиса-патрикеевна». Гэта былі нелегальныя, пераважна жэнеўскія выданні рускіх нарадавольцаў. Была і адна беларуская кніга «Пра багацтва ды беднасць», таксама выдадзеная ў Жэневе ў 1881 годзе. Не, такіх брашурак люсінскі настаўнік не бачыў і не чытаў.
— Я думаю, цябе не трэба вучыць, каму можна, а каму нельга паказваць гэта,— сказаў Болтуць і дадаў: — А прачытаеш, дык завязі гэтыя кнігі ў Пінск. Я табе дам адрас сталяра Янкеля. Ён, дарэчы, твой зямляк, родам са Стоўбцаў... Скажаш, я прыслаў. Янкель узычыць новую літаратуру.
Пасля ад’езду семінарскага сябра Кастусь вечарамі праседжваў над нелегальнымі кнігамі. Уважліва чытаў, думаў над прачытаным, рабіў выпіскі. Гэта было для яго адкрыццём новага свету. Нібы ён хадзіў дагэтуль упоцемку, а цяпер, нарэшце, прабілася святло, і ён выкіраваўся на сцежку, асветленую сонцам. Праўда, да многага ён даходзіў яшчэ раней саматугам, пра шмат што разважаў так, як пісалася ў гэтых кнігах. Цвярозы чалавечы розум падказваў, а жыццёвыя абставіны прымушалі крытычна глядзець на праявы грамадскага ладу. Але тут ён упершыню сустрэўся, каб пра гэта гаварылася ўголас, без аглядак. 3 гэтых кніг вынікала, што цар і ўся царская хеўра — гэта крывасмокі, якія п’яўкамі ўпіліся ў жывое народнае цела.
Люсінскі настаўнік так захапіўся нелегальшчынай, што праседжваў далёка за поўнач. Найбольш цікавыя кнігі чытаў па некалькі разоў, у іншых перачытваў яркія і вострыя мясціны.
— Што гэта, панічку,— не раз пыталаея старая Мар’я,— сушыце ды сушыце мазгі? Вунь суседскія паненкі скардзяцца, што зусім перасталі адведваць іх. Ці ж можна так?
— Можна, бабка, можна! — жартаваў Кастусь.— Не толькі можна, а нават і трэба, каб дзяўчаты вельмі нос высока не задзіралі... Каб ты, бабуля, ведала, якія ёсць кнігі цікавыя, што нават пра дзяўчат забудзешся...
— Не ведаю, сынку,— адказвала старожка.— Не ўмею чытаць.
— Давайце будзем вучыцца.
— Не, галубок! Вочы ўжо не тыя. Дый у яму без граматы пусцяць...
У адзін прыгожы і ласкавы вясновы дзень раптам нечакана-негадана звалілася на Кастусёвы плечы трагічная вестка. Ён быў на ўроку, калі стараста Раман Круглы пад’ехаў на санках і асцярожна пастукаў пугаўём у шыбу. Кастусь падняў галаву і ўбачыў у руцэ старасты канверт. Пісьмо! 3 хваляваннем, нібы сэрцам адчуваючы нядобрае, ён выбег на ганак, разарваў канверт, прабег вачыма першыя радкі. У вачах пацямнела і павяло раптам убок. Каб не ўпасці, настаўнік прыхіліўся да вушака. Цяжка было даць веры таму, што паведамляў дзядзька Антось: «...тыдзень таму, як пахавалі бацьку...»
Кастусь не памятае, як ён прыйшоў у клас, адпусціў вучняў дахаты і зноў дастаў з кішэні канверт. Дзядзька Антось пісаў, што бацька хварэў тыдні два і памёр 23 лютага. Уладзік ездзіў у Стоўбцы да знаёмага тэлеграфіста, каб той даў тэлеграму на раз’езд Люсіна. Тэлеграма тая, відаць, не дайшла, бо іх, Кастуся і Юзі, на пахаванне не дачакаліся...
Настаўнік заплакаў — падняў галаву і толькі цяпер ўбачыў, што ў класе сядзіць сястра Юзя і спалохана пазірае на яго.
— Няма, Юзя, нашага таты,— ціха прамовіў Кастусь.
Пачуўшы плач Юзі, прыйшла з кухні бабка Мар’я. Яна таксама заплакала і тут жа пачала суцяшаць:
— Шкада бацькі, але сваім плачам, даражэнькія, вы яму ўжо не паможаце... Такая боская воля, панічыку мілы. Вы неяк пыталіся, чаго мы на свеце жывем. Дык я сёння вам скажу. Жывем на свеце мы, каб гараваць, пакутаваць і памерці. Найчасцей тады, калі яшчэ дзеці не сталі на свае ногі... Колькі ж гадоў вашаму тату?
— Пяцьдзесят тры ўсяго.
У той жа вечар, як толькі трохі адлегла ад сэрца, Кастусь сеў за пісьмо. Пачаў з суцяшэння, а закончыў пытаннямі. Чаму не напісалі раней, што бацька пры смерці? Ці слухаў яго доктар? Якую ён прызнаў хваробу? Што надумалі рабіць з купленаю зямлёю?