Доўга не было адказу. Устрывожаны маўчаннем, настаўнік баяўся, каб там, у Альбуці, не здарылася яшчэ якой бяды, і збіраўся ўжо хоць на дзень паехаць дадому, калі, нарэшце, атрымаў доўгачаканае пісьмо. Дзядзька Антось пісаў коратка, ён скардзіўся, што трэба пераязджаць у Смалярню, цяпер у леснічоўцы сама што збіраюць клункі і на днях пярэбары на новае месца...
ПЕТЫЦЫЯ СКІРМУНТУ
Дні, тыдні і нават гады бягуць так хутка... Мільгаюць, не раўнуючы, нібы тыя тэлеграфныя слупы за акном цягніка, калі паравоз імчыць састаў на поўную хуткасць.
Кастусь сядзіць пры акне ў вагоне трэцяга класа і пазірае, як нясуцца насустрач лясы і пералескі, балоты з нізкарослымі хвойкамі. Здаецца, нядаўна ён з трывогаю ў сэрцы ехаў у далёкае і незнаёмае Люсіна і вось так, як цяпер, узіраўся ў сумныя асеннія краявіды Палесся. Тады яго бянтэжыла, што едзе ў школу са спазненнем, едзе першы раз і не ведае, як там прыжывецца, які з яго атрымаецца настаўнік. Самому цяпер не верыцца, што з таго часу мінула ўжо тры гады і ён чацвёрты раз едзе пачынаць новы навучальны год у школе.
За гэты час колішні семінарыст Кастусь Міцкевіч, які тады з нейкай бояззю і сарамлівасцю ўнёс у вагон свой драўляны куфэрак і самавар і не ведаў, дзе з імі прыткнуцца, стаў іншым чалавекам. Ён пасталеў, памажнеў, даўно змяніў люсінскі лапсардак на просценькі, але прыстойны і ладна падагнаны да яго фігуры касцюм. Ва ўсёй яго паставе адчувалася энергія, бадзёрасць і стрыманая радасць.
3 Кастусём у вагоне сядзелі браты: дзесяцігадовы Юзік і васьмігадовы Міхась. Браў іх настаўнік з сабою без асаблівай ахвоты, бо хлопцы былі ў такім узросце, што не спускай з іх вока. Але ў Смалярні блізка школы не было, і малыя раслі на лес гледзячы. Трэба было неяк дапамагчы маці, і Кастусь узяў братоў з тым разлікам, што яны будуць хадзіць у яго школу.
Малады настаўнік ехаў у Пінкавіцкую школу, што знаходзілася недалёка ад павятовага Пінска. Там ён будзе працаваць ужо трэці год. У Пінкавічах і самім Пінску ёсць у яго шмат добрых знаёмых і шчырых сяброў. Усе думкі цяпер у Кастуся былі скіраваны на тое, каб хутчэй сустрэцца з імі, падзяліцца навінамі. Заўтра ці не пазней паслязаўтра трэба схадзіць у Пінск, узяць у Янкеля нелегальную літаратуру і даведацца, калі будзе чарговая сходка. Трэба пагаварыць і з Сымонам Крышчуком, трэба ж ведаць, чым жыве вёска, якія настроі ў сялян тут, на Палессі.
Вунь і Люсіна. Перш паказаўся будынак раз’езда, а пасля і канцавыя хаткі самой вёскі. Усё так выглядае, як і тады, калі ён хадзіў па гэтых сцежках-дарожках. Цяпер Кастусь спакойна пазіраў на знаёмыя яму мясціны, а раней, як тыя разы ехаў ён у Пінкавічы і мінаў раз’езд, нейкі смутак і жаль агортваў яго сэрца. Пазіраў тады настаўнік на раз’езд і вёску і адчуваў сябе нібыта вінаватым перад імі, што адцураўся іх, з’ехаў у другое месца.
Павэдлуг Пінкавіч Люсіна — глухая мясціна, нічога не скажаш, але надоўга застанецца яна ў Кастусёвым сэрцы. Там ён рабіў першы крок на настаўніцкай дарозе, там сустрэў Ядвісю. Ці было гэта сапраўднае каханне? Кастусь і сам не ведае. Можа, тады ён і пагарачыўся, што так хутка пакінуў Люсіна.
Вясною 1903 года, на другім тыдні пасля вялікадня, Кастусь паехаў з трыма люсінскімі вучнямі, якія трымалі экзамен за пачатковую школу, у Лунінец. Усе хлопцы адказвалі бойка і ўпэўнена, задачкі рашылі і дыктоўку напісалі добра. Лунінецкі настаўнік Карыцька круціў галавою, а інспектар народных вучылішчаў Кедраў, які прысутнічаў на экзаменах, нават пахваліў і сказаў:
— Магу прапанаваць вам, Міцкевіч, лепшае месца. 3 Пінкавіч пераводжу Мархеля, а вас хачу паставіць на яго месца. Падумайце і напішыце прашэнне на маё імя.
Вярнуўся тады ён з Лунінца, пачуў, што Ядвіся, не развітаўшыся з ім, выехала з Люсіна, сеў і напісаў прашэнне. Пасля таго ні разу не давялося бачыцца з ёю. Колькі разоў парываўся наведаць Люсіна, але ні разу не сабраўся. Чаго ехаць, калі там няма Ядвісі. Відаць, не суджана ім сустрэцца — і годзе! Можа, калі і бывае яна ўлетку, але ж і Кастуся тут няма гэтай парою...
*
Другая палова лістапада ў тым годзе выдалася марозлівая, але сонечная. Кожную ноч трымаўся невялічкі марозік. Днём было на дзіва ціха і па-асенняму прыгожа. Уся прырода нібы адпачывала пасля працавітай восені і рыхтавалася сустрэць зіму, якая была недзе блізка на падыходзе. Потым прыціснуў сапраўдны мароз і скаваў усё навокал: палескія балоты, Піну, азёры, прыпяцкія затокі і самую Прыпяць.
Палешукі з дня на дзень чакалі снегу, чакалі саннай дарогі, каб можна было ехаць на балота па сена. Чакалі яны яшчэ і адказу на сваю петыцыю. Спадзяваліся на тое, што цяпер, у час агульнага ўздыму працоўнага народа, удасца вырваць у Скірмунта сервітутныя землі. 3 трывогаю ў сэрцы чакаў далейшага разгортвання падзей і Кастусь. Ён ведаў, што ад далейшага развіцця падзей у краіне залежыць поспех справы, за якую ён узяўся, залежыць і яго ўласны лёс. Калі хваля народнага гневу будзе нарастаць, то Скірмунт стане больш згаворлівы. Калі ж паліцыя і казакі зацугляюць народ, тады і яму не даруюць. Настаўнік ведаў, што земскі начальнік двойчы выклікаў у Пінск валаснога старшыню Аляксандра Лоя, паклікалі на допыт Сымона Крышчука і іншых сялян. Самога ж яго ніхто не трывожыў. Гэта насцярожвала і яшчэ больш непакоіла.