Выбрать главу

Алесь адамкнуў дзверы ў свой пакойчык, а потым збегаў дахаты і прынёс пірог, кусок шынкі і яшчэ сёе-тое. Хлопцы павесялелі і смела зацягнулі:

Разбурым крэпасці і троны,

3 астрогаў мы саб’ём замкі,

3 парфіры царскай залачонай

Пашыем мы сабе парткі!..

Спявалі «Слезамн залит мир безбрежный» і «Замучен тяжелой неволей», потым Сянкевіч прапанаваў:

— А цяпер папросім Косціка Міцкевіча, каб прачытаў нам свае вершы. Давай, Стары!

Кастусь падняўся, глянуў на мікалаеўцаў, усміхнуўся і пачаў:

Льецца Нёман паміж гораў,

Поўны сілы і красы,

У далёкія прасторы

Гоніць воду праз лясы.

Верш пра Нёман вельмі спадабаўся, усе пачалі прасіць:

— Яшчэ што-небудзь, Стары!

Прыйшлося прачытаць яшчэ некалькі вершаў і кончыць радкамі, якія склаліся ўчора ў дарозе:

Устаньце, хлопцы, ўстаньце, браткі!

Устань ты, наша старана!

Ужо глядзіць к нам на палаткі

Жыцця новага вясна.

Пасля гаворка пайшла пра тое, што трэба сабрацца ўлетку ўсім настаўнікам і заснаваць рэвалюцыйны настаўніцкі саюз. Было сказана многа слоў пра ролю і месца настаўніка — чорнага вала на ніве народнай асветы — у цяперашнім жыцці вёскі. У многіх рускіх губернях настаўнікі арганізоўвалі прафесійныя саюзы, думалі пра грамадскую дзейнасць.

— Вядома, мы павінны далучыцца да Усерасійскага настаўніцкага Саюза,— гаварыў Нічыпар Янкоўскі са Стаўбцоўскай школы.— Трэба думаць, што мы не абмяжуемся толькі чыста прафесійнымі задачамі.

— Надышла такая пара,— падтрымаў сваіх калегаў Кастусь,— што настаўніку проста нельга заставацца ў баку ад вясковага жыцця, калі ён не хоча страціць сувязі з народам. Што сказалі б сяляне, ка-

лі б я не напісаў ім петыцыі? Як я глядзеў бы ў вочы сваім вучням, калі б яны ведалі: «Наш настаўнік пабаяўся, спужаўся начальства»?

Сяброўская бяседа зацягнулася далёка за поўнач. Засталіся ў школе толькі Алесь, Нічыпар і Кастусь. Яны гаварылі адкрыта і смела. Ніхто з іх не мог прадбачыць таго, што адбудзецца тут, у гэтым самым пакойчыку, праз тры месяцы і так многа неспадзяванага прынясе кожнаму...

Коратка гісторыя ўсяго, што здарылася тут, такая.

Сябры-настаўнікі дамовіліся сабрацца ў Мікалаеўшчыне на сходку 25 чэрвеня (потым збор перанеслі на 9 ліпеня). Канспіратыўнага вопыту ні ў кога не было. Ехалі настаўнікі цэлымі групамі, хто восьмага ўвечары, а большасць дзевятага раніцай. Іван Фёдараў прыкаціў на веласіпедзе. Пра чалавека, які ехаў на двух дзіўных колах, было гаворкі па ўсёй ваколіцы на цэлы тыдзень! Калі б гэта збіраліся толькі настаўнікі-мікалаеўцы, то нічога дзіўнага — едуць хлопцы на лета да сваіх бацькоў. А то ішлі і ехалі незнаёмыя настаўнікі. Аб тым, што гэта іменна настаўнікі, можна было лёгка здагадацца па іх вопратцы, якая сведчыла, што гэта не сяляне і не сапраўдныя паны. Чаго яны едуць, куды? Свержанскі валасны старшыня Восіп Сянько адразу змікіціў, што настаўнікі задумалі нейкую крамолу, і данёс земскаму. Той даў загад мясцоваму станавому прыставу «накрыць» настаўнікаў. Загад спазніўся: настаўнікі паспелі правесці на беразе Нёмана сходку і вярнуліся назад у Мікалаеўскую школу. Пакуль сакратар сходкі Аляксандр Райскі напісаў пратакол, а настаўнікі падпісалі яго, было ўжо за поўнач. Выстаўленыя настаўнікамі для аховы пасты разышліся. Вось тады і прымчаліся конныя стражнікі на чале са станавым прыставам Гаўрылавым і ўраднікам Кабяком і акружылі школу.

Настаўнікі былі ў гэтым самым пакойчыку, калі сюды ўварваўся ўраднік і схапіў са стала падпісаны пратакол і іншыя паперы. Здарылася ўсё гэта так неспадзявана, што хлопцы на нейкую хвіліну разгубіліся.

Але раптам у начной цішы пачулася трывожнае:

— Бом-бом! Бом-бом!

Нехта здагадаўся забрацца на царкоўную званіцу і падняў на ногі людзей. Мікалаеўцы, як на пажар, прымчаліся з вёдрамі і бусакамі к школе і акружылі стражнікаў. Натоўп ваяўніча шумеў:

— Хто вас прасіў сюды, архангелы?

— Прэч адсюль, а не дык рэбры палічым!

Варожыя адносіны людзей да стражнікаў выратавалі настаўнікаў ад арышту. Станавы прыстаў са сваімі ваякамі даў драла з вёскі. Час быў неспакойны, з народам лепш не задзірайся.

Раніцою ў не вельмі вясёлым гуморы пакінулі настаўнікі Мікалаеўшчыну і раз’ехаліся па сваіх школах. Кожны разумеў, што перад начальствам за такія рэчы прыйдзецца трымаць адказ. У дырэкцыі народных вучылішчаў цырымонія кароткая: дадуць воўчы білет у зубы — і не знайся! Аднак, несучы трывогу і неспакой у сэрцы, сябры суцяшалі адзін другога і наказвалі:

— Галоўнае — не падаць духам!