— Жыў у Францыі некалі адзін разумны чалавек. Ён сказаў: «Пасля хлеба самае важнае для народа — школа». Вашыя дзяды і нават многія бацькі не хадзілі ў школу, не навучыліся грамаце. А непісьменны чалавек, як сляпы. Бацькі вашыя хочуць, каб вы знайшлі сабе лепшую дарогу ў жыцці, а для гэтага трэба авалодаць навукай. Тады вам лягчэй будзе ваяваць са злом і несправядлівасцю, якая яшчэ пануе на свеце. Прыйшоў, нарэшце, такі час, калі людзі ў Расіі не хочуць па-ранейшаму цягнуць ярмо прыгнёту. Рабочыя патрабуюць новага жыцця, бунтуюцца салдаты і матросы, вёска дабіваецца зямлі і волі. Пакуль што штык і нагайка мацней народнай волі. Але гэта толькі да пары, да часу. Пакуль народ цёмны, яго лягчэй трымаць у пакоры... Дарагія дзеці! Любіце кнігу, яна навучыць вас разумець жыццё, яна дасць вам сілу і розум. Няхай засвеціць у вашае акенца сонца асветы, няхай вашая жыццёвая дарога не зарасце дзірваном... Смела ідзіце ў жыццё, дабівайцеся справядлівасці, не схіляйце галавы перад злом і нядоляю. Кніга, асвета дапамогуць вам жыць шчасліва і радасна...
Сам Кастусь застаўся задаволены сваёй уступнай размовай, бо не крывіў душой, гаварыў без аглядкі на тое, што нехта данясе інспектару ці ў дырэкцыю народных вучылішчаў.
Потым ён гаварыў з кожным вучнем, даваў яму чытаць ці рашыць вусна невялічкую задачку. Перш чым запісаць вучня ў свой журнал, хацелася хоць збольшага ведаць яго падрыхтоўку. Хлопцы бянтэжыліся, чыталі кепска, задачкі рашалі яшчэ горш...
Мінуў тыдзень, другі, і Кастусь як мае быць уцягнуўся ў работу школы. 3 вялікай радасцю і нават захапленнем аддаваўся працы. Ён толькі цяпер зразумеў, што без школы і дзяцей яму было б сумна і цяжка зімаваць тут, у глухім кутку Наднямоння. Сябры даўно раз’ехаліся, хто ў школу, хто падаўся на іншыя заработкі.
Што ён цяпер рабіў бы адзін, каб не школа? А так, братачка мой, і душы задаваленне і сякую-такую капейчыну прынясе ў хату. Зіма пройдзе ў клопатах пра школу, а там, глядзіш, следства пра з’езд закончыцца, і, можа, нікога ў суд не пацягнуць. 3 усіх толькі ўзята падпіска аб нявыездзе. Кастусь таксама падпісаўся, што нікуды не паедзе са Смалярні. А куды паедзеш, куды? Праўда, за кожным настаўнікам — удзельнікам з’езда ўстаноўлены яшчэ тайны нагляд. Пра гэта яму ніхто не казаў, але гэта было і так добра відаць: не праходзіла ніводнага тыдня, каб ураднік ці які стражнік не заглянуў у леснічоўку.
Настаўнік на гэтыя «візіты» не звяртаў асаблівай увагі. Усё крамольнае — нелегальная літаратура, лістоўкі, якія друкаваў на гектографе Бязмен у Карэлічах, пісьмы сяброў — было прыхавана надзейна ў лесе пад вываратнем.
Трывожыла іншае. Не так даўно Міцкевіч атрымаў пісьмо ад Белазерчыка. Цяперашні настаўнік Верхменскага народнага вучылішча прасіў, каб Кастусь адмовіўся ад байкоту свайго месца, а не, дык ён, Белазерчык, будзе скардзіцца самому мінскаму губернатару.
Заняты школьнымі справамі, Кастусь некалькі тыдняў не быў у Стоўбцах. Дарога пасля дажджоў раскісла так, што ні праехаць было, ні прайсці... А калі настаўнік нарэшце зайшоў на пошту, Цвілы неяк загадкава падміргнуў яму і сказаў:
— Пачытай, пане педагог! Вунь на апошняй старонцы.
Кастусь узяў газету «Голос провинции» ад 28 кастрычніка. Белазерчык пісаў у рэдакцыю, што яго прымушалі пакінуць месца, але ён не думае гэтага рабіць. Прозвішча Міцкевіча ўпаміналася толькі адзін раз. Тон даволі стрыманы. Але ў дырэкцыі народных вучылішчаў і, вядома, у губернскім праўленні ўзялі яшчэ раз на заметку Міцкевіча. Добра, што не сваёй рукой ён запаўняў тую адносіну Часовага бюро, адрасаваную Белазерчыку...
Асенні дзень кароткі, не аглянешся — ужо вечарэе. Увесь час, ад відна і да змяркання, Кастусь аддаваў вучням, а вечарамі пісаў. Пісаў многа. 3 Вільні прасілі прысылаць вершы, апавяданні, гумарэскі.
Кастуся радавала яго школа, бо за якія два месяцы яму многае ўдалося зрабіць. Цяпер у школе дзесяць платных вучняў. Гэта ў асноўным дзеці чыгуначнікаў, але некалькі чалавек ходзіць з Яблонаўкі і Задвор’я. Трое сваіх: сястра Алена, браты Юзік і Міхась. Усяго набралася трынаццаць — якраз як сесці на адной і другой лаве.
Ужо цяпер настаўніку было ясна: двух-трох хлопцаў можна смела рыхтаваць да экзаменаў за народнае вучылішча. Быў прыемна задаволены ён і сваімі «першакамі». Многія з іх усіх літар не ведалі, а цяпер чыталі, як рэпу грызлі. Асабліва Гэля Качановіч. Вось што значыць трымаць пад сваёй увагай кожнага вучня кожны дзень. Дый на дзяцей нельга крыўдаваць: той добры працавіты настрой, якім жыў настаўнік, перадаваўся ім.
Яшчэ лепш ішлі літаратурныя справы. Цяпер у Вільні выдавалася беларуская газета «Наша ніва». На яе старонках ахвотна друкавалі Якуба Коласа, Дзядзьку Каруся, Тамаша Булаву, К. Альбуцкага. 3 рэдакцыі чамусьці патрабавалі, каб Міцкевіч вершы падпісваў адным псеўданімам, прозу — другім, а артыкулы і допісы — трэцім. Толькі пазней даведаўся Кастусь, чым дыктавалася гэтая невялічкая рэдакцыйная хітрасць: няхай чытач думае, што ў газету пішуць не адзін, а некалькі аўтараў.