— Бачыш, вунь каля хлява стаіць бярэзінка. Дык вось, калі на ёй не будзе ні аднаго лісточка, тады канец — можна будзе закідаць пугу да вясны…
Косцік бачыў з печы дрэўца, пра якое гаварыў дзядзька. Бярэзінка была жоўтая, але сям-там пракідаліся і зялёныя лісточкі. О, яшчэ доўга прыйдзецца мерзнуць у полі! Хлапчук задумаўся, прытаіўся ў цяпле і задрамаў. Прыснілася яму, што з бярэзінкі асыпаліся ўсе лісточкі і стаіць яна такая сумная-сумная…
Пасля размовы з дзядзькам Косцік кожны дзень паглядаў на дрэўца. Лісточкі асыпаліся мала, хоць з кожным днём жаўцелі ўсё больш і больш. Надвор’е таксама рабілася ўсё халаднейшае.
— Недзе, мабыць, снег выпаў, — казала маці.
Аднойчы Косцік загнаў каровы ў хлеў, глянуў — нікога няма на двары і падаўся да бярэзінкі…
— Падымайся! Падымайся! — стукаў назаўтра скаварадою аб прыпек дзядзька Антось. — Пара выганяць каровы.
— Не, дзядзечка, канец ужо! — высунуўся з-пад коўдры Косцік. — Можна пугі закідаць… Усе лісты з бярэзінкі асыпаліся. Усе!
— Што, што? — здзівіўся дзядзька і, не верачы сваім вачам, падышоў бліжэй да акна, паглядзеў на бярэзінку, засмяяўся і сказаў: — Эйш, жэўжык, як ацерабіў. Але не, браце, усё роўна прыйдзецца яшчэ пасвіць каровы. Хітрыкі твае не памогуць!
ПЕРШАЯ КНІГА
Мужчыны прыехалі з кірмашу прыцемкам.
У леснічоўцы іх даўно чакалі. Хлопцы ведалі, што бацька і дзядзька Антось прывязуць з Нясвіжа гасцінцы, і каторы раз выбягалі на ганак паслухаць, ці не грукочуць калёсы. Але ў лесе было ціха, і дзеці зноў лезлі на катову горку.
Кастусю не цярпелася. Бацька абяцаў яму сёння прывезці кнігу з вялікімі літарамі і малюнкамі.
Як толькі на падворку заляскацелі драбіны, хлопцы мігам скаціліся з печы і рынуліся ў дзверы. Неўзабаве Уладзік тарабаніў у хату вясла абаранкаў, Алесь вязку тараноў, а Косцік нёс, прыціскаючы да грудзей,. буквар.
У той вечар для Косціка, апрача кнігі, нічога не існавала на свеце, Уладзік з Алесем і малая Міхаліна завіхаліся ля абаранкаў, а ён сеў на камінку, дзе гарэла газоўка, і разглядаў кнігу. Якія прыгожыя малюнкі! Тут і конікі, і зайчыкі, і птушачка ў клетцы, і дзеці катаюцца на саначках з гары… «Эх, каб навучыцца хутчэй чытаць, што тут напісана», — думаў хлапчук, гартаючы буквар.
— Ты там памалу, чытака, — газоўку патушыш! — перасцерагала маці.
— Паглядзім, на колькі часу ў яго ахвоты хопіць, — прамовіў бацька. — Можа і ён, як Уладзік, хутка нацешыцца…
— А што я? — запытаў Уладзік.
— Нічога, аплятаеш абаранкі добра,— умяшаўся дзядзька Антось, — аж нос упрысядкі скача… Паўзімы прасядзеў у школе, а чытаць, шэльма, не навучыўся.
Нясі, Косцік, кнігу, будзем вучыць літары…
Хлопчык прысеў на лаве ля дзядзькі.
Антось перанёс газоўку на стол і пачаў чытаць:
Буря мглою небо кроет,
Вихри снежные крутя;
То, как зверь, она завоет,
То заплачет, как дитя…
Усе слухалі, як дзядзька Антось чытаў верш. Нават маці перастала мыць міскі і прыслухалася. А дзядзька, загарнуўшы кнігу, працягваў далей па памяці:
Встает заря во мгле холодной;
На нивах шум работ умолк;
С своей волчихою голодной
Выходит на дорогу волк…
За акном сярдзіта завываў асенні вецер, і, здавалася, што ў яго шуме і посвісце сапраўды чуваць далёкія воўчыя галасы…
— Ну, а цяпер, хлопча, давай мы з табою ўдвух пачытаем, — звярнуўся Антось да Косціка.— Глядзі, вось гэты кружок, выцягнуты ўгару, будзе «О». Паўтарай за мною: О!
— О!
— Добра! А цяпер глядзі сюды, — паказваў дзядзька, — тут напісана «А. С. Пушкин». Гэта значыць, Аляксандр Сяргеевіч Пушкін. Так звалі вялікага рускага паэта, які напісаў гэты верш, што мы чыталі… Дзве палачкі, якія падпіраюць адна адну, з папярэчкай пасярэдзіне — гэта літара «А». Паўтарай! А!
— А!
— А вось гэты сярпок без ручкі — Эс!
— Эс!
— Памятаеш, якія вароты ў дзядзькі Амброжыка? Адно шула справа, другое — злева, а наверсе бервяно. Ну, дык гэтая літара, падобная на такія вароты, будзе — пэ!
— Пэ! — старанна паўтараў Косцік.
— Малайчына! — пахваліў дзядзька.
Так у Кастуся з’явіліся свае клопаты — што б там ні стала навучыцца чытаць! Ён увесь дзень не разлучаўся з кнігай. Клаўся спаць, — кніга была пад падушкай. Знайшоў кавалачак грыфельнай дошкі, пісаў на ёй літары, маляваў чалавечкаў і леснічоўку з комінам, з якога валіць дым…
— Мама, а як гэта літара называецца? — пытаўся ён у маці. — Тры палачкі і перакладзіна ў самым нізе?
— Мой сынку, я табе ўжо не раз казала, што не ведаю. Не хадзіла я ў школу і чытаць не ўмею…
Тады Косцік бег у гумно, дзе малаціў дзядзька Антось, і пытаўся: