— Што гэта за слова? — сярдзіта тыцнуў ён пальцам у Кастусёў сшытак.
— Валэ…
— А што гэта, пане мой, такое? — аж затросся ад злосці і гневу настаўнік.— 3 чым яго ядуць?
Корзун быў сынам засцянковага фальваркоўца з-пад Капыля. Бацькі яго стараліся гаварыць па-польску, усяляк зневажалі мужыка і мужыцкую мову. Дамашняя шляхецкая закваска выстаялася і ў сценах Нясвіжскай семінарыі, дзе выкладчык рускай славеснасці на кожным кроку высмейваў і здзіраў мясцовае шалупінне, як ён казаў, з мовы будучых настаўнікаў. Прыехаў Корзун у Мікалаеўшчыну заядлым праціўнікам беларускай мовы, асабліва рэзала яго вушы тутэйшая гаворка:
— Што гэта за валэ, снапэ, панэ? Хіба нельга навучыцца па-людску гаварыць — валы, снапы, паны? Або гавечка, гавёс, галадка… Эх, цемната!
ХТО ВІНАВАТЫ?
Над урокамі Алесь сядзеў мала: трохі павернецца ў хаце — ходу на вуліцу.
Косцік яшчэ чытае кнігу ці рашае задачкі, а брат ужо стукае ў акно:
— Хадзі хутчэй сюды!.. Каля Моўшы Карусь Дзівак ляжыць.
Хлопцы пабеглі да Нёмана, дзе пры дарозе ў Свержань стаяла Моўшава карчма. Там ужо збіраўся натоўп, снавалі дзеці, без якіх не магло абысціся ні адно здарэнне. Карусь ляжаў ніцма сярод вуліцы і нешта спяваў сабе пад нос.
— Давай, Карусь, мацней, а то не чуваць твае песні! — крыкнуў нехта з натоўпу.
П’яны заварушыўся, паспрабаваў устаць, але ногі не слухаліся яго, галава цягнула ўніз, і ён зноў асунуўся ў пясок. Пасля сеў, асалавелымі вачыма глянуў на людзей і сіпла зацягнуў:
Ой, па рэ-э-чцы, па бы-ы-стра-а-й
Станавы-ы ехаў пры-ы-стаў…
Потым перадыхнуў і працягваў:
А за ім пісьмавадзіцель —
Страшэнны грабіцель…
Раптам ён заспяваў на другі лад:
Ішоў Тодар з Тадораю,
Знайшлі лапаць з абораю,
Ой, ты — Тадор, я — Тадора,
Табе — лапаць, мне —абора,
спяваў Карусь і ў такт песні прытопваў нагой.
Невядома, дакуль цягнулася б гэтае прадстаўленне, але прыйшла цётка Магда — Карусёва жонка.
— Ах ты, абармоціна ліхая! — схапіла яна мужа за каўнер. — Латруга ты няшчасны… Даўбешка ты дурная!.. Ужо зусім з глузду з’ехаў, пустадомак!
Натоўп рагатаў, пацяшаўся з Каруся і цёткі Магды.
У вёсцы мелася яшчэ адно месца забавак, куды часта збіраліся людзі і дзе ўжо колькі разоў былі Косцік з Алесем. Месца гэта было на Свіной вуліцы, каля хаты, у якой жылі браты Сцяпан і Янка Андроцкія. Былі яны нізенькія ростам, абодва злыя і задзірыстыя, як чэрці. Толькі адна розніда: Сцяпан глухаваты, а Янка слепаваты, Сцяпана дражнілі Шолам, а Янку — Рысь.
— Малыя, як гарбузэ, а злосці поўныя косці, — гаварылі пра іх суседзі.
Андроцкія пацяшалі сваіх аднавяскоўцаў вельмі часта: жанкі пасварацца — Сцяпан з Янкам за грудкі бяруцца, дзеці не паладзяць — зноў патасоўка.
Смех і грэх было глядзець, як браты ні пра што ні праз якое качаліся па зямлі, спускалі адзін аднаму кроў ці нават мерыліся ўзяцца за калы.
Косцік прыходзіў дамоў, лажыўся спаць і доўга думаў: «Чаму так напіваецца Карусь? Ды ці адзін толькі Карусь? Хто вінаваты ў гэтым?»
Часам Косцік з Уладзікам у нядзелю ці ў святочны дзень ішлі на вечарынку. Праўда, у хату, дзе пілікала скрыпка і грукаў бубен, іх яшчэ не пускалі. Яны, як і іншыя хлапчукі, аціраліся на двары, пад вокнамі.
Кастусь некалькі разоў заглядаў праз акно ў хату, дзе танцавалі хлопцы і дзяўчаты. Яго цікавілі музыкі. Высокі і худы дзядзька ў камізэльцы з лысай галавою і сівымі кароткімі вусамі стаяў ля печы. Косцік не зводзіў з яго вачэй, сачыў за кожным рухам: у руках лысага была скрыпка, ад голасу якой разлівалася па сэрцы то іскрыстая весялосць і раздолле, то смутак і неспакой… Слухаючы скрыпку, Кастусь успамінаў Альбуць, спевы жаваранкаў, шум лесу, бульканне ручаёчка, чмяліны звон…
— Эй, хлопцы, пайшлі паглядзім, што Баландзіха робіць, — прапанаваў нехта.
Загуменнем рушылі туды, дзе ў цемры блішчэў, як воўчае вока, агеньчык. Па дарозе хлопцы ўбіліся ў сухі дзядоўнік, пералазячы праз нейчы плот, зламалі жэрдку.
— Ціха вы, чэрці, — прамовіў Пятрусь Дзямешка. — Вунь хтосьці ідзе…
Наперадзе віднеліся дзве постаці, чуваць былі ціхія жаночыя галасы. Жанчыны звярнулі на сцежку да хаты старой Баландзіхі. Хлопцы цішком пасядзелі на мяжы, а калі бразнула клямка ў дзвярах, падышлі пад акно Баландзішынай хаты.
На прыпеку гарэлі смалякі, бабка Баландзіха мяшала лыжкай у чыгунку і шамкала бяззубым ротам:
— …А ці не ён гэта, каб яму сяк ды так, ды каб яго тое ды сёе, казаў, што я ведзьма?
У парозе стаялі дзве маладзіцы: адна ў кажуху, другая ў доўгім, відаць, мужавым суконным пільчаку.