— Што вы, цётачка? — апраўдвалася тая, што ў кажуху. — Мой жа Парфіль такі цямця-лямця. Ён ніколі так не скажа на вас… Можа гэта другі які Парфіль так казаў.
Дзверы з хаты ў сенцы былі не зачынены, і хлопцы праз хвілю пачулі голас Баландзіхі:
— Наслінь палец, абвядзі кругом балючага месца і кажы: «Добры дзень, лішай, ідзі свінням памяшай!» Кладучыся спаць, рабі тое самае, але кажы: «Дабранач, лішай, ідзі свінням памяшай!»… А ты чыя, мая саколка? Што табе баліць?
— Душа баліць, — адказала другая маладзіца і заплакала.
— Яна дачка дзядзькі Марціна, што ў суд за сведку насіў дубовае палена… — тлумачыла маладзіца ў кажуху. — Дык вось у Наталлі два сынкі ў адзін год памерлі… Ёй лягчэй было б, калі б яна галасіла ці плакала, а то паціхеньку душою ные..
— На ўсё божая воля, — суцяшала старая. — Годзе табе, мая галубка, ныць… Яшчэ невядома, якая доля іх чакала б на гэтым свеце. Можа, яны шчаслівейшыя за нас, грэшных…
— Я ведаю, цётачка, што проціў божай волі не пойдзеш, але чаму ён такі несправядлівы? У мяне цяпер на душы такі цяжкі камень.
Позна ўвечары вярнуўся Косцік дамоў. У Яўхімавай хаце сядзелі Пятрусь Грыхінін і Базыль Міцкевіч — бацька дарэктара Яські.
— Якое тут можа быць жыццё нашаму брату-мужыку? — гаварыў Базыль. — Колькі тае зямлі ў кожнага з нас? Вузенькі шнурок, як барану пацягнуць… А што за зямля? Адзін пясок… А плыты пагоніш — таксама заробак мізэрны. Дзе ні кінь, дык клін!
Слухаў Косцік гаворку мужчын, і ў яго вушах гучалі словы няшчаснай маці: «Душа баліць…»
«Чаму? Хто вінаваты ў гэтым? Хто?» — не давалі спакою думкі.
«ЯКІ ТЫ КАЛЮЧЫ, НЯБОЖ!»
Косціку з Алесем пашанцавала. Толькі ўзышлі яны на Сярэднюю гару, як з вёскі хтосьці выехаў і накіраваўся на свержанскі гаецінец.
— Ну, Костусь, мы, здаецца, сёння пад’едзем,— павесялеў Алесь.
3 Мікалаеўшчыны да Альбуці добры кавалак дарогі — вёрст пяць.
Усю раніцу мяло, каляіна не працёрта, і пешшу ісці па снегавой цаліне цяжка.
Хлопцы спыніліся.
Кастусь, які ішоў наперадзе, азірнуўся. У лагчыне між снежных гурбаў выгіналася і знікала за дрэвамі вуліца. Маленькія хаткі з падслепаватымі акенцамі і саламянымі стрэхамі, прысыпаныя снегам, выглядалі яшчэ меншымі і мізарнейшымі. Збоку вуліцы ўроскідку, як грыбы, стаялі пакрыўленыя гумны. Сям-там чарнелі вербы і клёны. Толькі на пагорку, у цэнтры вёскі, узвышалася царква, а над ёй вежа званіцы з зялёным бляшаным дахам. Злева блішчэла пакрытая лёдам рака. Мясцінамі рэчышча замецена снегам, і Нёман там можна пазнаць толькі па лазовых кустах, што раслі паўз берагі.
Буланы конік жвава бег па дарозе. Вось сані мінулі Церабяжы — невялічкі ўзгорак з пахілымі драўлянымі крыжамі.
— Дык гэта ж Карусь Дзівак! — радасна крыкнуў Алесь. — Ён дамчыць нас да самай хаты…
Конь запырхаў і спыніўся. 3-за каўняра кажуха выглядаў сіняваты нос дзядзькі Каруся.
Хлопцы хуценька ўмасціліся на саломе, і Карусь сцебануў каня.
— Ну, Алесь, «гасцінчыка» ў лапу табе Корзун не дае? — пытаў дзядзька Карусь. — А ты, Косцік, як вучышся?
— Яго настаўнік хваліць, — сказаў Алесь.
Косцік пазіраў на дзядзькаву спіну, на яго стары дзіравы кажушок, шарачковыя порткі з латкамі на каленях, і яму хацелася запытацца ў Каруся, чаму ён так бедна жыве. «Відаць, таму, што многа п’е гарэлкі», — падумаў хлопчык.
Неўзабаве ўехалі ў лес. Паабапал дарогі стаялі дрэвы ў зімовым убранні. Яловыя лапкі стомлена сагнуліся пад цяжарам снегу. Нават асіны і бярозы выглядалі незвычайна прыгожа: нейчая старанная рука шчодра ўкрыла кожную галінку белым пухам. Часам з галінкі зрываўся камячок снегу і рассыпаўся ў паветры іскрыстымі парушынкамі.
У лесе было зацішна, браўся марозік, і хлопцы цесна туліліся да дзядзькавай спіны.
Раптам з кустоў ядлоўцу выбегла ліса. Павярнула вострую мордачку на каня і, махнуўшы хвастом, схавалася між маладых елак.
— Лі-са, лі-са! — заварушыўся дзядзька Карусь, паганяючы каня.
Сані лёгка пакаціліся з узгорка, і Кастусь яшчэ раз убачыў лісу, якая бегла пералескам.
— Нешта рана вы сёння прыйшлі, — прывітаў пляменнікаў дзядзька Антось.
Ён ішоў з прыгумення, несучы куль саломы.
— Дзядзька, а мы бачылі лісу,— пахваліўся Алесь.— Бегла з Раймусавай горкі на Бервянец. Эх, каб стрэльба!
Назаўтра, у нядзелю, пасля снедання, калі ўсе разышліся з хаты і толькі маці калыхала маленькага Юзіка, Кастусь прысеў ля стала. Сядзеў ён доўга, штосьці пісаў, крэсліў, думаў і толькі перад самым абедам выбег пакоўзацна на рэчку.
Неўзабаве ў хату прыйшлі дзядзька Антось з Уладзікам. Яны хадзілі на Нёман правяраць бучы і прынеслі некалькі акунькоў.