Яська ціхенька павёў смычком. Сумная мелодыя паплыла над соннай вёскай, водгулле яе пакацілася далёка-далёка, напоўніўшы гукамі ўсё наваколле. У ёй чутны былі шэлест лісцяў пад подыхам ветру, гоман нёманскіх хваль, птушыныя галасы і нейкія няясныя парыванні сэрца, якія не выкажаш словамі…
Над Церабяжамі ўзышоў месяц, асвяціў хаты, праклаў срэбную дарожку на рацэ.
Скрыпка замоўкла. Як заварожаныя, пазіралі хлопцы на Яську. У іх вачах цяпер быў не колішні баязлівы дарэктар, а вялікі музыка-чараўнік.
— Навучы, Яська, мяне іграць, — парушыў маўчанне Косцік.
— Я і сам яшчэ добра не ўмею, — адказаў семінарыст. — Алё нічога, прыходзь пасля ўрокаў…
Раптам зусім блізка пачулася песня:
Реве та стогне Дніпр широкий,
Сердитий вітер завива.
— Ідудь нашы хлопцы!.. — усхапіўся Яська.
3 таго дня Яська ў Косцікавых вачах стаў іншым чалавекам.
Неўзабаве ўсе семінарысты выраслі ў вачах сваіх аднавяскоўцаў. Пра іх загаварыла ўся Мікалаеўшчына.
Было гэта так.
Семінарыст трэцяга класа Адам Мілюк сабраўся ісці ў Негертава да сваякоў. Выйшаў ён на вуліцу і бачыць — каля хаты ўдавы Сынклеты сабраўся натоўп. Адам падышоў бліжэй. На двары галасіла жанчына і некага кляла апошнімі словамі:
— А каб вы выхварэлі ды выстагналі! А каб вы па гары хадзілі ды сонца не бачылі!.. Людцы добрыя, ратуйце!
— Што тут такое? — запытаў семінарыст.
— Што? У цёткі Сынклеты забіраюць карову за падаткі, — адказаў нехта з натоўпу.
Адам Мілюк смела ўзышоў на падворак, дзе ўраднік з соцкім спрабавалі закінуць вяроўку карове. на рогі.
— Пане начальнік, — звярнуўся семінарыст да ўрадніка. — Ці нельга пачакаць? Нашто сірот крыўдзіць?
— Звольце не ўмешвацца не ў сваё дзела! — злосна забурчэў ураднік.
— Адаська, сынок, памажы! — кінулася да яго з плачам Сынклета. — Гэта ж я дзесяць рублёў у казну не заплаціла… Прасіла-маліла — заўтра апошняе палатно прадам і разлічуся…
— Пан ураднік! — сказаў Мілюк..— Пачакайце паўгадзіны, і мы сабярэм грошы.
Семінарыст скінуў шапку, паклаў у яе свой сярэбраны рубель і абышоў натоўп:
— Хто паможа ўдаве і бедным сіротам?
У шапку ўпала некалькі грыўняў і медзякоў. Адам паклікаў астатніх трох семінарыстаў. Тыя таксама далі па рублю. Мала!
Прыйшлося абысці хаты вясковых багацеяў, заглянуць да Корзуна і карчмара Моўшы.
— Ну, расплачвайцеся, цётка Сынклета, — высыпаў Мілюк грошы з шапкі.
РЫСЬ
Неўзаметку прабег яшчэ адзін год, і хлопцы закончылі народнае вучылішча.
У Косціка ўжо даўно была свая запаветная мара — паступіць у Нясвіжскую семінарыю. Ён многа наслухаўся гаворак пра семінарыю: там ёсць вялікая бібліятэка, там вучаць нотнай грамаце, іграць на скрыпцы, семінарысты ладзяць пастаноўкі, выступаюць у хоры. У вачах хлопца семінарыя ўяўлялася нейкай святыняй, адкуль выходзяць людзі з паходняю ў руках і нясуць яе ў цёмную вёску непісьменнаму селяніну. Даходзілі да Кастуся чуткі і пра тое, што ў семінарыі вучыцца нялёгка, выкладчыкі муштруюць вучняў, але ён на гэта зважаў мала. Навука яму давалася лёгка, і страшыла толькі тое, ці ўхваліць гэты намер бацька…
Аднойчы прыехаў у вёску дзядзька Антось. Косцік з Алесем вынеслі свой куфэрак з кнігамі і пажыткамі.
— Бывай, школа! Бывай, Корзун! Бывайце, дзядзька Яўхім і цётка Антоля!
Дома хлопцаў радасна сустрэлі. Усміхаліся маці, Уладзік і сястрычкі, толькі бацька заклапочана сказаў:
— Школу кончылі, а што далей мне з вамі рабіць?.. Адзін дзяцюк ужо аціраецца каля хаты, — паказаў ён на Уладзю. — Добра, з яго будзе мой памочнік. А куды вас прыстроіць?
— Вось памаўчаў бы лепш, — умяшалася маці, ставячы мачанку на стол. — Няхай хлопцы перакусяць з дарогі…
— Вялікая дарога — адказаў Міхал. — За дзень па лесе я ў пяць разоў больш перамераю… Трэба парахаваць, як далей быць… Можа каторага ў пісарчукі, а другога на чыгунку… Вунь Агей Мілюк, пане мой, служыць на станцыі Красноўка ў Данбасе і гора не ведае. Казаў, што на пакровы зноў будзе ў Мікалаеўшчыне і можа ўзяць аднаго хлопца з сабою…
— Я хачу на чыгунку, — прамовіў Алесь, завіхаючыся ля скаварады.
— А ты, Косцік, куды? — дапытваўся бацька.
— Не, у пісары я не пайду!
— А куды ж ты пойдзеш? Свінні пасвіць? — накінуўся Міхал.
— Лепш свінні пасвіць, чым быць пісарам!.. — адказаў сын.— Вунь Пятрусь Грыхінін расказваў. Пайшоў ён у воласць, каб нейкую даведку ўзяць. Так і так, кажа ён пісару. А той гаворыць: «Не магу напісаць, мне зубы ныюць». Дагадаўся Пятрусь і прынёс паўкватэркі. Пісар тады ўзяў ручку ды кажа: «Мужык мужыком,.. Чаму б табе не здагадацца і не ўзяць хвост селядца?» Прыйшлося Петрусю ісці яшчэ і па селядзец.