На ўскраіне вёскі, побач з вялікім помнікам па жыхарах, памардаваных фашыстамі — чатырыста дваццаць шэсць чалавек! — прытуліўся маленькі, прымітыўны помнічак з такою эпітафіяй на шэрым, ужо састарэлым цэменце:
з. п.
Грыцевич Сямён Димитравич род 1908 и ево дети Марыя Ева Ганна Апанас Вера Иван Апанасав 1940 г пагибли ат немцав в 1943 г. Пам. мужу и детям, ат жаны.
Вакол двух помнікаў стаяць пасляваенныя бярозы. Яны даўно ўжо тоўстыя i гладкія, з багатай, цёмнай лістотай. Невінаватыя, што ім так сыта раслося тут на крыві.
Бабулю, што паставіла той помнічак, мы засталі ў кухні, за вялікім акном якое лілова-бела i радасна-густа цвіла ў агародзе бульба. Бабуля ўжо зусім нямоглая, семдзесят сем гадоў. Столькі работы ўсякай перароблена. A колькі ўсяго перажыта… Распытваць — страшна, балюча дакранацца горкай памяццю.
Яна паверыла, што трэба расказаць, i расказала.
«…Па сем'ях стралялі. Дык я ўжо ішла сваёю сям'ёю. Гаспадар з дачкою з аднаго боку, a ca мною другія. Дык яны як застрачылі, дык мае ўпалі нежывыя, а я яшчэ раз ступіла i ўпала. I мяне прывалілі людзі. Во пасюль, па грудзі…»
З-пад трупаў, з адрыны, у якой забівалі i спальвалі, жанчына тады вылезла i, разам з вельмі нямногімі, пайшла-пабегла ў лес. «Маладая была, трывушчая. Не тое, што цяпер…»
Сёння бабе зусім ужо няможацца, a жыць яшчэ ўсё трэба. Не проста жыць, заслужана адпачываць, а памагаць у хаце. Пасля вайны яна сышлася з другім чалавекам. Ён пазалетась памёр, а яна вось гаворыць: «Сілы няма, а памагаць трэба». Хоць ты цытуй гэтую прастату, як афарызм, аплочаны нягодамі, пакутамі жыцця.
Яна якраз карміла «вельмі распусную» ўнучку, якой не сядзелася ў бабулі на каленях. Удзвюх яны нагадалі мне i маю, таксама калісьці нямоглую ды з унучкай. I стала добра, гаркавата на душы… Усе яны i ўсюды так падобныя.
Светлая трохгадовая дзяўчынка пішчала, тузалася з калень, ад місачкі з малочнай кашай. Вырасце — будзе бабу сваю, магчыма, памятаць. Але ці так, каб зразумець, адчуць, якая яна сама была цяжкая для гэтых сухіх, дрыготкіх рук, для каленяў, для сэрца, што жыло, сяк-так трымалася яшчэ ўсё абавязкам мацярынства?..
А хто ж такі «Иван Апанасав 1940 г»?
Мы спыталіся, i бабуля растлумачыла. Пра ўсю сям'ю. Сямён — гэта яе першы чалавек. Марыя, Ева, Ганна — гэта ix дзеці. Апанас i Вера — дзевер з жонкаю. A Іван Апанасаў — іхні малы. «Якраз такі во быў, як гэтая». Што на каленях.
Расказаць пра той страшны дзень мы бабулю не так угаварылі, як спакваля разварушылі пытаннямі. А зняцца з унучкай — ледзь упрасілі. Можа, i не згадзілася б, але прыйшла з фермы нявестка, румяна-ўвішная маладзіца. Узяўшы малую ў пакой, яна завіхнулася там, i хвілін праз некалькі адтуль у кухню пачулася:
— Дзядзь-ка, а во!
Гэта — мне, бліжэйшаму, каго яна заўважыла праз шчыліну ў вясёленькай шырме.
Малая стаяла ўжо ў новай сукеначцы. I прычасаная. З усмешкай, за якую ім даруецца ўсё. Яе «а во!» якраз i значыла: «Глядзі, якая я, любуйся!»
Спачатку мне прыгадалася народнае, мужчынскае: «Во, браце, бабскае насенне!» А потым я гэтую ўсмешку малое — ад мамы, ад бабулі — міжволі, жудасна перанёс туды, пад бярозы.
Дзе такі самы, як яна, Іван.
1975
ПОЛЫМЯ
Над рэчкай на лясной паляне — вогнішча. Рыбацкае, у летнім прыцемку.
Хлопчык, які не хоча спаць, сваёю радасцю напамінае мне маю былую чысціню дзіцячага захаплення агнём — такім раскошным відовішчам, такою таямнічай з'явай.
Туды, у тыя даўнія адчуванні, мне ўжо цяпер свабодна не прайсці: свабодзе перашкаджае нядаўні ўспамін.
…Дзяўчына выкручвае з калодзежа ваду. Калодзеж прытаіўся пад буйным вішняком. Ад белых пялёсткаў вясною i пажаўцелага лісту ўвосень ваду ў сцюдзёным прадонні ахоўвае круглая драўляная будачка з дзверцамі. Дзяўчына круціць спраўную корбу лёгка. Толькі ледзь-ледзь, рытмічна падрыгваюць пад квяцістай кофтачкай яе пяшчотныя плечы i грудзі ды прынапружваецца поўная, высока загарэлая рука. Дзяўчына маладзенькая, румяная i незвычайна, «не па-сучаснаму» сарамлівая.
— Тата i мама ў хаце.
І больш ні слова. Што ж, нам толькі бацька яе i трэба.
Немалады мужчына расказвае.
Звычайнае: кал i прыйшлі яны — ён не мог не пайсці. Яны — гэта фашисты, а ён — савецкі партызан. Па-салдацку, не на жыццё, а на смерць. A ў ix было многа зусім не салдацкай подласці. Яны спалілі яго дом, а жонку i дзяцей нават не ў хаце спалілі, a ў хлеўчуку.
— Меншы, дванаццаць гадоў, быў тады з камандзірскім рэменем, — расказвае бацька. — І рэмень той не дагарэў. Так ён, мой хлопец, i ляжаў… з гэтым сваім гулянием у руцэ… A ў большага, на два гады старэйшага, у роце было поўна саломы. Душыўся ад агню, ад дыму… Я яе павыцягваў…