У нас тады быў не які-небудзь конь, а гладкая, быстрая кабыліца.
I ў сувязі з ёю помняцца два выпадкі.
Завёз я ў поле воз гною i вяртаўся праз суседаў двор, насупраць нашага. I не сядзеў, як трэба, на возе, адклаўшы адну, збітую з дошак, восланку сухім, знешнім бокам наверх, спусціўшы босыя ногі паміж пярэднім i заднім левымі коламі. Я фанабэрыста кленчыў ззаду, нават пасвістваў весела i не заўважыў, што ніжняя восланка пад маімі каленьмі на ямісах пасоўваецца наперад i вось-вось дастане кабыле па задніх нагах. Так i сталася, калі я з нашага поля, праз лагчыну-выбоіну загумешіай дарогі сігануў возам на суседава прыгуменне. Кабыла ўпудзілася. Такое тады здаралася часта — коні пудзіліся найбольш ад вельмі рэдкіх аўтамашын на гасцінцы, дый так сабе ад якога страху, i гэта было так цікава, так страшна для нас, вясковых дзяцей. Я быў ужо не дзіця, я намагаўся стрымаць яе лейцамі, упяўшыся назад, ад чаго тая ніжняя восланка яшчэ больш даставала кабыле да ног. Мы ляцелі па прыгуменні, па агародняй дарозе i па двары так шалёна, што я не паспеў i спалохацца. Убачыў толькі, як сусед, бравы дзядзька Раман, то махаў перад сабою нейкай ламачынай, то кінуўся да варот, паспеў зачыніць адну палавіну, а сам махнуўся ўбок, да сцяны. Кабыла шухнула ў вузкую, палавінную пройму варот, прарвалася з перад ком, зад воза зачапіўся правым колам за шула, адарваўся i паляцеў налева, а я — направа. Потырч упаў на цвёрды дол ужо не гразкай вуліцы i — першы раз у жыцці — як быццам самлеў.
«Як быццам» — таму, што я памятаў i яшчэ памятаю — тады непасрэдна, а сёння з даўно па-бацькоўску ста лай адлегласці,— як я ляжаў на зямлі, як мяне прытомніла наша суровая, сухаватая маці. Яна кленчыла побач, паднімала мяне аберуч пад галаву i плечы, цалавала i плакала:
— Міша, сыночак, не трэба! Не трэ-ба!
А я, здаецца, усміхаўся, пачынаў усё разумець, мне было добра, я быў шчаслівы ад такой, яшчэ дзіцячай, радасці.
Тады было так, а сёння гэта бачыцца мне не проста расчулена па-старэчы — я цяпер тое «не трэба» чую i разумею інакш…
Такім было развітанне з маленствам.
Другі выпадак.
Васіль наш захварэў, не ўставаў ужо чацвёрты дзень. I вось я сам ужо, як гаспадар, вадзіў кабылу да жарабца. У князеў двор.
Мы ўжо адтуль вяртаемся. Я сяджу на возе, перада мною, збоку ляжыць непатрэбная пуга. A кабыліца, прыкметна паспакайнелая, то тупае спраўнай, спорнай ступою, то легка, імкліва рысіць, толькі крані ляйчынай ці цмокні, а то i самахоць, асабліва як з горачкі. Яшчэ i папырхвае весела.
А я ўспамінам перажываю сваё зусім нядаўняе, толькі тры кіламетры назад, хваляванне.
Калі я пасля ўсяго зайшоў у Князеву канцылярыю, каб выпісаць пасведчанне, мяне накіравалі да століка, за якім сядзела маладзенькая паненка. У той час кожны, хто чыста апрануты ў будзень, здаваўся i называўся панам. Тая паненка — чарнявая, у бе лай кофтачцы, нізка адкрытай над грудзьмі.
А мне — пятнаццаты. Я многа працаваў, але ж i чытаў нямала. Сярод выпадкова знойдзеных кніг трапляліся i такія, дзе мне не ўсё было зразумела, хоць i цягнула ў тую панадную, таямнічую незразумеласць. Жанчына таксама была яшчэ недзе далека — тая, што будзе маёй, аднак уяўляць тое наша, што калісьці прыйдзе, было то нясцерпна, хвалююча соладка, то ад пэўнай прыблізнасці прыкра, то зноў паэтычна, i таямніча, i радасна. Шчасце расло ў маёй душы, паўнапраўная маладосць спакваля падкрадалася мужнаю сілай, а збоку гледзячы — я быў i сарамлівы трохі, i вуграваты, i ніштаваты з выгляду хлопец.
А чарнявай ды паўнагрудай паненачцы гэта было як быццам зусім нецікава. Яна пісала, запаўняла бланк, на якім я, праз нечаканую тут гарачыню хвалявання i нейкага сораму, бачыў буйныя польскія літары друкаванага загалоўка: Świadectwo pokrycia. У маім уяўленні яшчэ так свежа i неспакойна жыло зусім нядаўняе відовішча красы i сілы, а цяпер на тое, што было, гарачай хваляй ішло ўяўленне новае. Я стаяў над сталом, маладое, цыбатае, расхваляванае боўдзіла, i, калі яна, узняўшы позірк ад паперыны, спыталася, як маё прозвішча i як завуць маю «кляч», ледзь прыпомніў другое, ледзь вымавіў такое простае, ніколі яшчэ не пісанае: Каштанка…
Наступнай вясной у Каштанкі ўжо быў жарэбчык, па бацьках каштанавай масці, бо i яго панічык тата, англічанін «огер Джон», як стаяла ў пасведчанні, быў такі самы.
Шэсцьдзесят пяць гадоў — гэта многа. Прасцей акінуць ix вокам з канца да пачатку, непараўнана цяжэй, складаней было жыць дзень за днём, калі не лічачы ix, a калі дык i дробячы на мінуты, секунды. Пад снарадамі ў акопе, у бяссоннай трывозе за жыццё кагосьці з найбліжэйшых… Я многіх блізкіх перажыў, нямала пахадзіў ды паездзіў, паплаваў ды палятаў, пабачыў многа рознага, у тым ліку, вядома, i добрага, прыгожага. I сярод гэтага ўсяго мне іншы раз светла i цёпла згадваюцца нашы бяскрайнія лугі ў раскошнай квецені, ціхая, чыстая рэчка майго пачатку. A ў гэтай рэчды, у павольнай, ласкавай у паўдзённую спёку вадзе плыве наша быстрая красуня, наша работніца Каштанка. Шчасліва, вольна плыве, толькі папырхвае над вадой, выцягнуўшы крутую шыю, храпай нібы п'ючы тую ваду, нібы гулліва цмокаючы асцярожным пацалункам. А побач з ёю плыве яе першы сынок. Такі яшчэ нясмелы, што мне прыйшлося піхнуць яго з берага ў ваду, такі яшчэ безабаронна трапяткі, a ўжо так хораша, адразу так свабодна, сам па сабе ўмеючы тое, чаму мы, людзі, змалку i часамі доўга вучымся.