Збірай, стары, хатомкі,
I зрыўкі, і атопкі:
I жыва з хаты роднай
На сівер на нязводны!
(Выцягвае з-за печы лахманы і атопкі.)
Сталяр (кончыўшы века да труны)
Як згаварыці слова,
I века ўжо гатова,
Закрыць дамоўку можна,
Падходзь прашчацца кожны.
Падходзь, чужы і хатні,
Заглянуць раз астатні
Вось на таго, што дзетак
Без часу кінуў гэтак.
Не кепскім быў суседам:
Шоў прадзедаўскім следам,
Не крыўдзячы нікога;
Цярпеў сам крыўдаў многа.
Меншы сын (цалуючы нябожчыка ў руку — да маткі)
Чаму, скажы, матуля,
Прыбраны так татуля
Ляжыць у гэтай скрыні
Такі халодны, сіні?
Большы сынок
Не лезь ты без патрэбы:
Душа ўжо таткі ў небе.
Не ўстане і на лета;
Памёр ён, значыць, гэта.
Дзеці адступаюцца; падыходзяць прашчацца другія. Сталяр забівае векам дамоўку. Суседзі бяруць нябожчыка на плечы і выносяць з хаты.
Хор
Рай светлы, бесканечны
На судзе астатэчным
Дай, Божа, ўсім загнаным
На векі векаў. Аман!
Жонка і дзеці галосяць. Бацька, абвешаны торбамі, забірае ўнука і ідзе ў свет. Хата застаецца пустая. Чутны званы. Выюць сабакі.
Цёмная ноч перад Узвіжаннем. Могілкі. Лётаюць совы і кажаны. На паваленым крыжы сядзіць цень Мужыка.
Цень Мужыка
Што насып размыла жвіровы?
Што спаць мне ў зямлі не дае?
Чаго кажаны тут і совы
Зляцелісь на косці мае?
Прэч, гадзіны, сліўні, рапухі!
Хоць згіньце ў праметнай на дне.
Благія і добрыя духі,
Прыблізьцеся жыва ка мне.
Так спаць неахвота век цэлы;
Мне хочацца ведаць, пачуць,
Што чутна на свеце на белым?
Патомкі мае як жывуць?
Ці досыць ім хлеба, да хлеба,
Як добра ім плаціць зямля?
Ці ласкі ад свету, ад неба
Не маюць, як некалі я?
Ці песні пяюць, ці, як мухі,
Ў цянётах гніюць павука?
I ўсё гаварыце мне, духі,
Што зроблена для мужыка.
Злятаюцца тыя ж самыя духі, што пры хрэсьбінах. Верцяцца каля Мужыка і папераменна пяюць.
Бяда
Мы скажам табе ўсё з ахвотай,
Па смерці тваёй што зайшло:
Не зломлены к шчасцю вароты,
Слязы не ўбыло — прыбыло.
Голад
Ўсміхаюцца пусткай папары,
Урода не йдзе, як не йшла.
Па небе за хмараю хмара
Плыве і плыве, як плыла.
Холад
Хаціна згнівае у плесні,
Хаўтурны не зводзіцца звон,
Пад дзікія вётравы песні
Пракляцця разносіцца стон.
Хорам
Завалены сцежкі к прасвету
Крыжамі бясчасных магіл,
А брат твой, мужык, без прывету
Ва ўсім гэтым чахне без сіл.
Доля
Табе яшчэ ведаць цікава,
Што стала з сынамі тваймі?
3 усякай вялося ім славай,
Усяк ім жылося з людзьмі.
Адзін, як і ты, шнур пахае,
Карчомкай душу весяліць,
Другога чужына змагае,
А варта пры трэцім стаіць.
Чацвёрты у здзеку загінуў,
За праўду, за крыўду сваю,
Руку адсек пяты машынай
I торбаю корміць сям’ю.
Жыццё
Ну, што? Як старонка, як дзеткі,
Як што між людзьмі ці звярмі?
Я лоўка расставіла сеткі!
Папробуй расплутай вазьмі!
Я сілам цямрычным у рукі
Няпраўд пустазелле дало,
Хай сеюць знішчэнне і мукі,
Хай корча ўсіх змога і зло.
Цень Мужыка
Не міла мне слухаць, не міла
3 зямлі маёй гэткі прывет.
Раскрыйся нанова, магіла:
Страшней цябе людзі і свет.
Магіла раскрываецца. Чутна запяяў недзе певень. Духі разлятаюцца. Нікне цень Мужыка. Перагукваюцца з зайцамі совы. У паветры лапочуць крыллямі кажаны і начніцы.