РАЗЬДЗЕЛ ВОСЬМЫ
У якiм Агасфэр спрабуе выратаваць рабi, а той у адказ настойвае дазволiць яму прайсьцi шлях, якi ён прапаведуе, да канца
Я ведаю, што ён ведае, як усё павiнна iсьцi. Нехта прадасьць яго, i нехта абылжэ яго. А тыя прыйдуць зь мячамi й дзiдамi й павядуць яго туды, i найвышэйшы першасьвятар будзе дапытваць яго й асуджаць, i перададуць яго рымлянам, i тыя прыб'юць яго цьвiкамi да крыжа, i калi ён асьмягне, пададуць яму воцату й жоўцi, i ён у страшэнных пакутах памрэ й будзе пахаваны й на трэйцi дзень паўстане зь мёртвых i яшчэ трошкi павандруе па гэтай зямлi, пакуль не ўзьнясецца да Бога й ня зойме месца праваруч свайго Бацькi.
I што тады?
Аж так далёка ён ня думае. Ах, рэбэ Ёшуа, небарака сябар, чаму ты не папытаешся калi-колечы, нiводнага разу, пра самае простае, што на руцэ ляжыць: Калi я ўсё сказаў i зрабiў, як сказаў, што ж я перамянiў?
Я стаяў у натоўпе й бачыў, як ён уваходзiць у Ерусалiм, седзячы на асьляняцi, як i прадказаў прарок, i яго доўгiя худыя ногi заграбалi дарожны пыл, пакуль людзi не пачалi кiдаць пад ногi яго жывёлы сваю вопратку. I я чуў, як людзi крычалi асанну, i некаторыя называлi яго сынам Давiдавым i патрабавалi, каб ён павёў iх, як Давiд павёў народ Iзраiля як цар i прарок, i многiя беглi сьледам за iм, сярод iх i ўзброеныя, i казалi, блiзiцца судны дзень, блiзiцца канец iхняга прыгнёту. I я бачыў твар ягоны, i быў над iм як бы сьветлы нiмб, i адначасова як бы нейкiм вэлюмам акрыты, i як бы вялiкай журбою. I я ведаў, што ён думаў. Сёньня асанна, думаў ён, а заўтра ўкрыжуюць. А пра тое, што можа легчы на яго, пра тое ён ня думаў. Ён быў, як кола, што коцiцца па каляiне.
I быў там нехта, на iмя Юда Iскарыёцкi, зямляк рабi з Галiлеi, але незвычайна зласьлiвы й сярод iншых не заўсёды прыемных вучняў самы непрыемны. Зь iм я й застаў Люцыпара, калi яны сёе-тое абгаворвалi памiж сабою, i пра тое, што грошы вельмi ўпалi ў вартасьцi i што яшчэ ўчора каштавала адзiн медны грош, сёньня наўрад цi купiш за срэбраны дынар. Гэта, сказаў Юда, гэта хай будзе ягоны клопат; зборы рабi за ягоныя малiтвы й прадказаньнi й цудадзействы не стаяць больш анi ў якой сувязi з цэнамi на хлеб i мяса; дванаццаць жа вучняў па-ранейшаму хацелi харчавацца з агульнай торбы, якою распараджаўся ён, а тут яшчэ на парозе пасхальная вячэра, якая таксама вымагае на глыток вiна.
Пакiнь гэта па-за гульнёй, браце, сказаў я Люцыпару, заходзiцца тут пра Бога й пра ўсiх, якiя ў Ягоным вобразе бездапаможна поўзаюць i шамшурацца навакол, i ты прыйдзеш з трыццацьцю срэбранiкамi.
Ах ты анёлачак, сказаў ён мне тады, ты ўжо добра-такi выцерабiўся з глыбiнi, ты ўжо па ўсiх пунктах сапраўдны збаўца чалавецтва. Я ведаю таксама, што нам той тут не патрэбен, шпiцалi высокiх установаў цiкуюць за кожным крокам твайго рэбэ Ёшуа й перадаюць кожнае ягонае слова; але чаму нехта, хто ўкладвае ў справу сваё, не павiнен зарабiць на гэтым грош-другi? I з гэтым ён павярнуўся да Юды Iскарыёта й сказаў яму: Вось, мой сябар тут думае, што я даю табе дрэнную раду. Дык вось я кажу табе, слухайся свайго настаўнiка; калi ён хоча, каб ты здрадзiў яму, дык здрадзь яму, а не, дык не; твой настаўнiк ведае, чаго хоча.
I сышоў Юда Iскарыёт суцешаны, бо цяжар вырашэньня быў зьняты зь яго. А я пасварыўся зь Люцыпарам, але той пасьмяяўся зь мяне й сказаў: Той там, якi стварыў нас у першы дзень з подыху бясконцасьцi й з агню, яшчэ да таго, як стварыў гэты скуксаложаны сьвет, якраз па мне. Хто, як ня Ён, паказаўся гэтаму рэбэ Ёшуа й гутарыў зь iм? Хто, як ня Ён, прадпiсаў яму шлях, якiм цяпер небарака iдзе? I я павiнен усупрацiвiцца Ягонаму найвышэйшаму ўстанаўленьню? Адзiн раз я ўжо гэта зрабiў, але ж ты бачыш, гэта мала пасобiла; Ён усё яшчэ мае свой клопат са стварэньнямi зь дзярма й вады й зь iх грэшнай душы, якую Ён iм заадно прыладзiў. Чаго толькi Ён не спрабаваў! Спачатку даў iм абпаiцца, пасьля паслаў на iх серку й полымя, пасьля вайна ў вайну дазволiў iм забiваць самiх сябе; нiчога не ўрадзiла плоду, зноў i зноў адрастае выродзьдзе, кожны род горшы за папярэднi, i цяпер бярыся памагай камусь, хто грахi ўсiх бярэ на сябе й пакутуе за ўсiх? У найвышэйшай ступенi недастатковы намысел гэтага недастатковага Бога. Ну што ж, давай далей так, Госпадзе Божа, давай так далей, пакуль усё на зямлi не правалiлася ў чорную дзiрку, зь якое калiсьцi было шуганула ўгору!
I вось я ўжо ведаў, што я быў адзiн са сваiм спадзяваньнем, i ў першы дзень праснакоў, увечары дня, калi ахвяруюць пасхальнае ягня, выправiўся я ў дом на ўскраiне горада, у найлепшай сьвяцёлцы якога ўжо былi засланыя дываны й пакладзены падушкi для вячэры рэбэ Ёшуа й ягоных вучняў, i чакаў там.
Праз нейкi час, калi ўжо бралася на вечар, яны ўсе прыйшлi i ўзьлеглi для вячэры; але рэбэ Ёшуа, мабыць, пазнаўшы мяне, паказаў мне на месца ўзбоч сябе й нахiлiўся да мяне й сказаў: Я ведаю, што прыйшоў мой час, добра, што ты тут, як i абяцаўся. А тады ён устаў, зьняў зь сябе вопратку да пояса, якiм ён апаясаўся, узяў кубак i напоўнiў яго вадою i ўкленчыў перад мною й абмыў мне ногi; тое самае зрабiў ён пасьля й астатнiм, i Сымону Пятру, якi страшэнна працiвiўся гэтаму. Яшчэ памятаю, якое адмысловае пачуцьцё забрала мяне, калi ягоная рука дакранулася да маёй нагi; было так, быццам дакрануўся нехта, хто любiць мяне, i я быў падумаў, што гэтая рука будзе прадзiраўленая ржавым цьвiком, калi я не перашкоджу.
Але рэбэ Ёшуа сказаў, кажучы: Цi ведаеце вы, што я зрабiў вам? Вы называеце мяне Настаўнiкам i Госпадам, i ў гэтыма ваша права й рацыя. Але я сярод вас як слуга. Я падаў вам прыклад, каб вы рабiлi, што я зрабiў вам.
Пасьля ён зноў апрануўся й вярнуўся на сваё месца, i я паклаў галаву яму на грудзi, быццам быў яго любiмы вучань, i гаварыў зь iм. Рабi, сказаў я, тваё прынiжэньне агiднае мне. Твой здраднiк ужо сядзiць сярод гэтых i той, хто ад цябе адрачэцца, i iншыя нiчым ня лепшыя.
Я ведаю, сказаў ён.
Кола ня можа выбiраць сабе каляiну, па якой коцiцца, сказаў я, але фурман, якi паганяе быкоў, можа яе памяняць. Таму не рабi так, быццам твой лёс табе прадвызначаны, а паўстань i змагайся. Ты бачыў, як народ зьбiраўся вакол цябе каля гарадзкое брамы й як людзi iшлi за табою, i ты чуў, як яны вiталi цябе й што яны крычалi табе. Але калi яны ўбачаць, што ты даешся, як авечка, весьцi сябе на закол, яны адвернуцца ад цябе, i нi ты нi я ня зможам закiнуць iм гэтага ў вiну.
Я прапаведаваў любоў, сказаў ён, любоў мацнейшая за меч.
I тыя, што пойдуць за табою, сказаў я, будуць хапацца за меч у iмя любовi, а царства, пра якое ты марыў, будзе кiравацца больш жорстка, чым рымскае, i не валадар абмывацьме ногi народу, а народ будзе гнуць шыю пад ступаком валадара.
Тады ён адсунуў мяне ўбок i ўзяў праснак i сказаў над iм дабраславеньне й разламаў яго на кавалкi й працягнуў мне й астатнiм за сталом i сказаў, кажучы: Вазьмеце i ежце; гэта цела маё. Тады ўзяў ён келiх i напоўнiў яго вiном i дабраславiў гэта таксама й сказаў, кажучы: Вазьмеце й падзялеце яго памiж вамi; гэта кроў мая, якая пралiваецца за многiх дзеля дараваньня грахоў.
I я еў i пiў i разумеў марнасьць сваiх намогаў, i я бачыў, як ценем жальбы зноў замаркоцiла твар рэбэ Ёшуа, i ён прамовiў: Сапраўды, кажу я вам, адзiн спамiж вас здрадзiць мне.
Тут сярод вучняў падняўся гоман i страх i замяшаньне, бо яны не разумелi, як гэта - толькi што рабi прычасьцiў iх ад цела свайго й ад крывi сваёй, а тут такое. I Сымон Пётр падышоў i, стаўшы за мною, нахiлiўся да мяне й сказаў: Ты ляжаў на ягоных грудзях; спытайся ў яго, хто спамiж нас ёсьць здраднiк.
Я мог бы сказаць яму, што вось яна й аддзяка, але я хацеў, каб гэта зрабiў сам рабi, бо калi б зрабiў ён гэта, дык яно было б першай азнакай, што ён баронiць сябе. Але рэбэ Ёшуа ўмачыў кавалачак хлеба ў напой з горкiх траў i працягнуў Юду Iскарыёту й сказаў, кажучы: Што робiш, рабi хутка.
Так спраўдзiлася слова Люцыпара, якi сказаў Юду, так хоча твой настаўнiк, каб ты яму здрадзiў, дык здрадзь; i я падумаў, што чую глумлiвы сьмех Люцыпара, але яго нiдзе ня было вiдаць; i я адвярнуўся ад рэбэ Ёшуа, бо падумаў, хто здраджвае гэтак самому сабе, той сапраўды прапаў.
Сёньня я пытаюся ў сябе, а цi сапраўды ён здрадзiў сабе? Альбо ж цi не палягае велiч рабi на тым, што ён прайшоў да канца, якi бачыў перад сабою? I што было б зь яго, калi б ён не адкiнуў ад сябе паняверку, якую я ўнушаў яму?