Тут ужо нiякая духоўная хабiта, нiякi сьвятарскi абавязак ня стрымлiваюць яго. Хоць i азiрнуўшыся хуценька па баках, цi не адстаў каторы з тых, што пад балдахiнам; але тыя, з двара што, яны маглi б палiчыць яго паводзiны дзiўнымi, усе ўжо паўцякалi, i Айцэн падкiдае свой талар угору, саскоквае на прымятую траву й бяжыць за возам, пакуль не даганяе яго, i крычыць, спрабуючы схапiць каня за вуздэчку, ня крычыць - благае:
- Ах, Маргрыт! Маргрыт! Стой, калi ласка, дарагая Маргрыт, застанься! Я хачу быць тваiм навекi, Маргрыт!
Але яна сьмяецца зь яго, i як што зьбiраецца ладны натоўп, яна кажа:
- Ня ведаю гэтага бэйбуса, але вы чуеце, чаго ён ад мяне хоча. Яно такi, мабыць, i праўда лiхi час настаў, калi нават геры папы сярод белага дня ятрацца, бы казлы якiя, i кiдаюцца на нявiнных жанчын.
I дастаў бы такi Айцэн добрай лупцоўкi, калi б абоз не праехаў разам з усiм маркiтанцтвам, i ён, засмучаны, адстаў.
РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГI
У якiм прафэсар Байфус робiць пэўныя саступкi, тым часам як прафэсар Лёйхтэнтрагер прадпрымае марксiсцкi аналiз Агасфэра i сваiмi заўвагамi адносна ўплыву юбiляра доктара Лютэра на разьвiцьцё новага антысэмiтызму робiцца непажаданай асобай
Геру
праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру
Hebrew University
Jerusalem
Israel
9 чэрвеня 1980
Дарагi прафесар Лёйхтэнтрагер!
Я павiнен падзякаваць Вам за сяброўскую перадачу Вашай ксеракопii пiсьма ад 14 кастрычнiка 1556 года да суперiнтэндэнта фон Айцэна, пiсьма, якое ў сувязi з новапаўсталымi акалiчнасцямi паходзiць з Нордэльбскай царкоўнай бiблiятэкi ў Гамбургу i якое, здаецца, стаiць у пэўнай сувязi з праведзенай у тыя часы ў горадзе Альтона "дыспутацыяй з яўрэямi": пiсьмо, як Вы лiчыце, належыць руцэ Вечнага Жыда.
Я не хачу ставiць пад сумненне аўтэнтычнасць пiсьма; але адносна яго аўтара хацеў бы заклiкаць да асцярожнасцi. Адразу пасля атрымання копii я распаўсюдзiў яго ў нашым калектыве з просьбай выказаць думку, i мы ў нашым iнстытуце адзiныя ў меркаваннi, што гаворка тут iдзе пра мiстыфiкацыю, а менавiта пра тагачасную. Вы, дарагi калега, зразумееце мяне, калi мы, марксiсты, настойваем на сваiм пункце гледжання, што не можа быць нiякiх цудаў, а, значыцца, i нiякiх Вечных Жыдоў, як асоб. З гэтага зноў жа вынiкае, што пiсьмаў, складзеных i напiсаных iм, у прынцыпе быць не можа. Але паколькi Вы з прычын, якiя можна прызнаваць альбо не прызнаваць, не хацелi б згаджацца з тэзiсам Паўля Ёгансэна адносна iдэнтычнасцi вядомага ў сярэдзiне ХУI стагоддзя ў Гамбургу Агасфера з прарокам Ёргам Мэйсэнскiм (том XLI часопiса Аб'днання па вывучэннi гiсторыi Гамбурга), паўстае пытанне, кiм жа такi на самай справе быў той "бедны жыдок", якi пiсаў памечанае iмем Агасфера пiсьмо i якi менавiта пад гэтым iмем пазнаёмiўся з суперiнтэндэнтам фон Айцэнам i быў выкарыстаны гэтым апошнiм у памянёнай альтонскай дыспутацыi.
Высвятленне гэтага пытання i даследаванне далейшага лёсу беднага жыдка было б у роўнай меры вартаснай задачай i для крымiналiстаў i для гiсторыкаў; толькi трэба апасацца, што час даўно ўжо сцёр усе iстотныя адпраўныя моманты i доказныя факты. Што тут павiнна iсцi гаворка пра даволi спрытнага махляра, адразу ясна, калi падумаць, што такi прамiнентны i для свайго часу высокаадукаваны чалавек, як Айцэн выйшаў на яго; i гэты Агасфер, як так званы Вечны Жыд, умеў праварочваць свае махлярскiя гешэфты, што, зрэшты, зразумейце мяне правiльна, гер калега, наогул не павiнен успрымацца як алюзiя Вашага суiменнага прыяцеля, абутковага гандляра.
У гiсторыi часта здаралася так, што якiя-небудзь дробныя прахадзiмцы выдавалi сябе за славутасцяў, якiя ў фантазii народа яшчэ былi жывыя, - колькi бегала па свеце Iлжэнеронаў, колькi Iлжэдзмiтрыяў, i нават знакамiты капiтан з Кёпенiка, нотабэнэ шавец, як i Агасфер, адносяцца да гэтай катэгорыi, бо вобраз прускага афiцэра адначасова абуджаў i акрыляў пачуццi грамадзянаў. Нават апосталу Яну, пра якога, як Вы можаце ўспомнiць, у Новым Запавеце (пар. Ян 21, вершы 20-23) гаворыцца, што ён не памрэ, а застанецца, пакуль не вернецца Хрыстос, знайшлi iмперсанатара, аднаго такога, якi пазней быў жыўцом спалены ў Тулузе яшчэ напрыканцы ХУI стагоддзя.
Як я ўжо меў нагоду выказацца ў маёй кнiзе "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання", раздзел "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда", вельмi падобна на тое, што ў выпадку з гэтым Янам, якi ў евангеллях фiгуруе як любiмы вучань, трэба бачыць правобраз Агасфера. Чаго я ў маiм галоўным пункце дасягнуў, што ў маёй толькi што названай працы магчыма крыху недастаткова акцэнтавана, але што я пасля сталага разважання i дыскусii з маiмi супрацоўнiкамi цяпер павiнен асаблiва падкрэслiць, гэта: Агасфер нiякая не, нават высветленая праз паданне, гiстарычная асоба, як i славуты iмператар Барбароса, i ўжо ж такi ён нiякi не сучаснiк адначасова Пiлата i прафесара Ёханаана Лёйхтэнтрагера; хутчэй за ўсё ён ёсць сiмвалiчная постаць, сiмвал-вобраз, i да таго ж даволi тыповы.
Як для германцаў Зiгфрыд, вечны маладзён, падступнай рукой замардаваны герой, так i для вечна касым вокам падгляданых, усюды бяздомных, вечна з-краiны-ў-краiну-вандроўных, часта нават гнаных i цкаваных яўрэяў - Агасфер. У iм персанiфiкаваны лёс яго народа. Элемент падабенства сягае аж да падрабязнасцяў яўрэйскай экзiстэнцыi. Так С.Марпурга ў сваёй "L'Ebreo errante in Italia" (Фларэнцыя, 1891) цытуе, гэта Вам несумненна вядома, паведамленне нейкага Антонiа дзi Франчэска дзi Андрэа з Сан-Ларэнца, якi нiбыта сустракаўся з Вечным Жыдам у 1411 годзе: "Ён можа заставацца ў правiнцыi толькi тры днi i ўжо спяшаецца ўпрочкi, бачна i нябачна; на iм адзенне з каптуром, аперазаны вяроўчынай, i ходзiць босы; тым не меней, хоць ён i не мае пры сабе нi машны нi кашалька, расплачваецца гатоўкай. Прыйшоўшы ў якi-небудзь прытул, есць i п'е добра, а пасля расцiскае кулак i дае столькi, колькi патрабуе гаспадар; i нiколi нiхто не бачыць, адкуль у яго бяруцца тыя грошы, i нiколi не бывае, каб яму iх не хапiла..." Гэтыя дадзеныя перакрываюцца са звесткамi, пададзенымi ў адной фламандскай народнай кнiжцы з сярэдзiны ХУII стагоддзя, выдадзенай ананiмна i без пазнакi года i месца выдання, якая, бадай, з'ўляецца перакладам з нямецкай, а насамрэч, мабыць, прыйшла ўзбочнымi шляхамi з французскай. Там гаворыцца: "Увесь ягоны скарб складаецца з пяцi штубераў, якiя заўсёды ўзнаўляюцца, колькi б ён iх нi трацiў". У многiх выданнях "Кроткаго опiсаня i розсказу про однаго жыдовiна з наiменем Агасферус", першая вядомая нам рэдакцыя якога выйшла ў 1602 годзе "ў Лейдэне ў Хрыстофа Кройцэра", дзiўным чынам падтэкставана дата "Шлезвiг 9 iунiя 1564", падаецца далейшае апiсанне, што яўрэй часта паяўляецца ў селiшчах бедны i абадраны, але праз некаторы час ужо апрануты з iголачкi ў нiтачку i нават у моднай выправе.
Тут адбiваецца натуральна не што iншае, як назiранне аўтараў народнай кнiгi, што гандлёвыя яўрэi не ездзiлi, як хрысцiянскiя купцы, з кашалькамi ў кiшэнях, яны ведалi так званы безнаяўны разлiк, каб не сказаць крэдытныя карткi, i гэтакiм чынам пазбягалi стратаў ад нападу рабаўнiкоў i падобнага зброду; так яўрэй едзе з рэкамендацыяй брата-аднаверца А. ў горадзе Б. да брата-аднаверца В. у горадзе Г. i там адразу атрымлiвае грошы, якiя здаюцца недасведчаным "гоям" грашмi з дзiўных крынiц.
У заключэнне дазвольце мне рэкапiтуляваць думку нашага iнстытута: Мы прызнаём Агасфера за яўрэйскi сiмвал-вобраз. Усё астатняе, нягледзячы на Вашы ўхiлiстыя тлумачэннi, паважаны калега Лёйхтэнтрагер, i насуперак Вашым спробам праз разнастайныя, часцей нават чыста маргiнальныя, каб не сказаць татальна абсурдныя матэрыялы пераканаць нас ў Вашай тэорыi, мы лiчым глупствам.