— Кахайце каго хочаце, але не выстаўляйце сваё каханне на паказ, вы не дзяўчынка, вы, дзякуй богу, маці ўжо, у вас дзіця... Ва ўсякім разе, як дырэктар, я не дазволю, каб вы дэманстравалі перад вучнямі, як гэта вы толькі што зрабілі... Яны — дзеці, а вы — педагог...
— Не лічыце дзесяцікласнікаў дзіцяткамі... Яны не ў цяпліцы раслі,— па-свойму бараніла я вучняў, але было крыўдна, што і ў маім любімым класе знайшоўся дробны шпіёнчык (відаць, нехта з дзяўчат), які ўжо так хутка данёс пра нашу размову.
— Дзе б яны ні раслі, але я не дазволю... Я забараняю вам рэпеціраваць «Чайку»...
— О-о!
— Можаце думаць пра мяне, што хочаце. Але я не жадаю, каб вы зараз, у вашым стане, з вашымі вельмі дзіўнымі поглядамі ўплывалі на вучняў. 3 заўтрашняга дня лічыце сябе ў летнім адпачынку.
Такая рашучасць і катэгарычнасць нашага ціхага добрага Андрэя Пятровіча ўтаймавалі на нейкі міг маё бунтарства. Яго хапіла толькі на тое, каб саркастычна падзякаваць і горда пакінуць кабінет.
А дома, у адзіноце, мне зноў хацелася плакаць. Добра, што са мной быў мой маленькі Сашка, радасць мая і пацеха, смяшлівы непаседа, вялікі фантазёр і бунтар — гэткі ж, як і маці. Мне здалося, што ён, Сашка,— не часцінка Генадзя і таго кахання, якога, напэўна, не было, якое мы, відаць, прыдумалі, а часцінка гэтага незвычайнага кахання, трагічнага і радаснага, якім я жыла.
Я цэлы дзень хадзіла з сынам па тых мясцінах, дзе мы сустракаліся з ім, з вялікім Сашам.
Уразіла, што Сашка за ўвесь дзень ні разу не папрасіўся да таткі. Я не злараднічала з гэтай прычыны. Мне сапраўды шкада было Генадзя, дарэмна ён так стараўся прывязаць сына, перацягнуць на свой бок.
Бабулю Сашка ўспамінаў, прасіўся да яе. I гэта было самае цяжкае — растлумачыць малому, чаму мы не можам пайсці ў «наш дом», у «наш сад», да бабусі...
Але пад вечар яна наведалася да нас сама — Антаніна Аркадзеўна. Убачыла яе — і зноў апанаваў страх: навошта яна ідзе? Угаворваць? Прасіць? Не, яна не ўгаворвала. Увогуле не ўспамінала пра нашу драму, быццам нічога і не здарылася. Расказвала пра экзамены — хто з вучняў як адказваў, хто куды хаваў шпаргалкі. Я была ўдзячна ёй за гэта. Але калі яна папрасіла дазволіць Сашку пайсці з ёй, я ўся скаланулася, падумала нядобразычліва:
«Во як ты пад’язджаеш да мяне, як хітруеш. Не!»
Але яна нібы прачытала мае думкі. Сумна ўсміхнулася:
— Не бойся. Ніхто ў цябе сына не адніме. Мне ты можаш паверыць? Пагуляе — і я прывяду назад.
Пра Генадзя — ні слова, пра тое, што яму хочацца пабачыць сына.
Ёй нельга было не паверыць. Каб яна патрабавала, я, безумоўна, узбунтавалася б. Але яна прасіла хораша, спакойна, і я дазволіла.
У той жа вечар я перажыла яшчэ адно, можа, самае цяжкае.
Прыйшла Уліта з калгаснай працы — з сенакоса: зарабляла на працэнты сена для сваіх коз. Удзень, калі я вярнулася са школы, яна адыходзіла добрая, ласкавая, а ўвечары — ну, проста плюнула на мяне позіркам. Слова не сказала. Праўду кажучы, я так і баялася гэтага: аскетка, праведніца, не даруе яна мне, калі пра ўсё даведаецца. Але спадзявалася на яе дабрату, міласэрнасць і разважлівасць. Заўсёды і на ўсё ў яе быў свой адменны погляд, свая думка. Ажно — не, на гэты раз перамагла людская, бабская. Калгасніцы, безумоўна, асуджалі мяне. 3 імі — і Уліта.
Я з жахам чакала, што яна вось-вось папросіць мяне са сваёй хаты. Куды я пайду? Але Уліта маўчала. Моўчкі палола грады, моўчкі даіла коз, напілася малака з чэрствым хлебам... Проста катавала сваім такім маўчаннем. А тут яшчэ Антаніна Аркадзеўна доўга не прыводзіла Сашку. Якія толькі думкі не лезлі ў маю разгарачаную галаву! Здавалася, што ўсе ўступілі ў змову, каб зламаць, скарыць мяне, прынізіць, растаптаць маё каханне. Але разам з падазронасцю рос бунтарскі дух.
«Не, не скорыце! Не зламаеце! Не паддамся! Не! Не! Але каб выстаяць, трэба не абараняцца, а наступаць».
Я лічыла, што ўжо «наступала», тады ў школе, калі гаварыла з вучнямі, з дырэктарам. Трэба такім чынам размаўляць і з гэтай старой манашкай. I я загадала, ветліва, але ўладарна, як гаспадыня, як рабіла гэта амаль тры гады:
— Уліта, схадзіце, калі ласка, за Сашкам да... Антаніны Аркадзеўны.
I — о, цуд! — жанчына паслухмяна і нават ахвотна пайшла. А вярнулася з Сашкам ужо інакшая, амаль ранейшая — гаваркая, добрая, хіба трохі больш стрыманая. Тады я спытала ў яе з інтымнай даверлівасцю:
— Уліта, можа вам непрыемна, што я пасялілася ў вас? Майце на ўвазе, што гэта, відаць, надоўга.