Я накінула халат і палезла ў пограб. Там падзівілася багаццю: можа сотні дзве банак з рознымі саленнямі, варэннямі. Дамавітая гаспадыня!
За сталом яна таксама сядзела з малым на руках. I пільна сачыла, каб усе выпівалі да дна і елі як мага больш. Не выпіць у яе нельга было. Немагчыма. Яна не прызнавала ніякіх адгаворак — ні хворай печані Андрэя Пятровіча, ні хворага сэрца Марыны Антонаўны.
Усе пілі. I ўсе жартавалі. Люба ўмее «задаць тон», каб гулянка ішла весела. У такой бяседзе людзі хораша знаёмяцца і збліжаюцца. I раскрываюцца неяк па-новаму. 3 некаторымі я два гады разам працавала, а не ведала, хто на што здатны. Напрыклад, ціхмяны, маўклівы ў школе механік наш — выкладчык працы Іван Данілавіч выявіўся такім гумарыстам, што мы ўсе качаліся ад смеху. Ён усіх заразіў. Прыгоды розныя, анекдоты, здарэнні, праўдзівыя і тут жа, пэўна, выдуманыя, сыпаліся, як з мяшка. Мужчыны, калі падвып’юць, робяцца што дзеці: адзін перад адным паказваюць сваю дасціпнасць. Жонкам работа новая тады — прытрымліваць іх языкі.
Галоўная тэма такога п’янаватага зубаскальства, як заўсёды,— адносіны паміж мужамі і жонкамі, праблема, якую называюць «зірнуць налева».
Пасля нейкага анекдота ці здарэння, не помню, Люба сказала:
— 0, няхай бы мой Аляксандр паспрабаваў зірнуць налева, то, відаць, доўга не мог бы пацяміць, дзе права, дзе лева. Я яму шоры такія б наставіла... Во, калі ласка, калі табе вельмі хочацца круціць галавой, то круці: налева — на Дзімку, направа — на Гальку, а проста ўперад — на жонку... Назад хочаш глянуць — цешчу магу паставіць. Любуйся.
Сказала яна сур’ёзна, пагрозліва; многія жонкі робяць такія «прафілактычныя папярэджанні». Але прынялі яе словы рогатам. Я таксама смяялася. Наўрад ці з любіных грубаватых жартаў. Яны былі прычынай смеху, але не прычынай усяго майго настрою — узнёслага, гарэзліва-вясёлага, як ніколі, на такіх вечарынках. Звычайна я не люблю п’янак. Брыдка. А ў той вечар мне ўсё падабалася. I сярод усяго — падабалася, як паводзіў сябе Аляксандр Дзямідавіч. То прытвараўся, што дрыжыць перад сваёй суровай «палавінай», але праз пакорлівасць гэтую прасочваўся і пырскаў добры гумар. То раптам лёгка і проста, як дарослы дзіцячыя наскокі, як бы забаўляючыся, адбіваў яе папрокі і пагрозлівыя папярэджанні. Але самае прывабнае было, як ён умеў згладжваць жончыну вуглаватасць. Неяк так разумна, што і для яе не крыўдна, і нязграбны жарт яе, ад якога хтосьці чырванеў, рабіўся зусім прыстойным і па-сапраўднаму дасціпным.
Вось бадай усё, што прыгадваецца за ўсю зіму. Не, яшчэ адно, можа, самае галоўнае, але гэта ўжо было пад самую вясну, з гэтага па сутнасці пачаліся ўсе падзеі. Ва ўсякім разе, калі пра мяне цяпер кажуць, што я «страціла розум», то я сапраўды такі страціла яго менавіта пасля таго вечара, пасля Галіных слоў, вучаніцы маёй... Зноў-такі, здавалася б, такое глупства, на якое звычайнаму чалавеку, нармальнаму, як кажуць, не варта было б звяртаць увагі. Мала што выдумаюць вучні!
У нас у школе нядрэнны драмгурток. Многія гады ім кіравала Антаніна Аркадзеўна. Відаць, яна хацела падрыхтаваць сабе змену, бо ў першы ж год уцягнула туды і мяне. Свякруха не памылілася: тэатр мяне захапіў. Я спрабавала іграць яшчэ ў сваёй школе, але ў нас не вельмі ладзілася. А ў інстытуце чамусьці, сама не ведаю чаму, спявала ў хоры. Лаўраў не здабыла.
Цяпер жа менш вабілі акцёрскія ролі, а больш — рэжысёрская работа. Па маёй падказцы гурткоўцы загарэліся жаданнем паспрабаваць свае сілы ў класічнай драматургіі. Узялі «Чайку». I я ставіла яе пад кіраўніцтвам Антаніны Аркадзеўны. Працавалі з уздымам. Штовечар рэпеціравалі, хоць блізіліся экзамены.
На рэпетыцыі раптам пачаў прыходзіць Аляксандр Дзямідавіч. Спачатку вучняў бянтэжыла яго прысутнасць. А мяне — не. За колькі месяцаў мы, настаўнікі, звыкліся са сваім завучам, і ніхто яго не баяўся; хоць часта наведваўся на ўрокі, нікога ён не бянтэжыў, бо ніколі ні ў чым не праяўляў сваёй начальніцкай улады, заўвагі, разбор урока рабіў спакойна, тактоўна, па-таварыску. Таму і рэпетыцыю пры ім я правяла спакойна, не надаўшы асаблівай увагі яго прыходу — няхай паслухае, чым мы займаемся вечарамі. Але калі ён прыйшоў і другі раз і трэці, мяне апанавала нейкае дзіўнае радаснае хваляванне, і я працавала з тым душэўным уздымам, які, напэўна, ў вашага брата, пісьменніка, называеца натхненнем.
У той вечар мы рэпеціравалі чацвёрты акт, гэты трагічны фінал. Ніну Зарэчную іграла дзесяцікласніца Люда Шыцька, любіміца маёй свякрухі. Дзяўчына была энтузіястка, на ёй, па сутнасці, трымаўся ўвесь гурток, з восьмага класа сур’ёзна рыхтавала сябе ў актрысы, яна і ў вучобе ішла на срэбраны медаль. I сапраўды гэтым летам паступіла ў тэатральны. Але я ніколі не верыла, як і Антаніна Аркадзеўна, што з яе выйдзе таленавітая артыстка. Занадта халодная яна, усё — ад розуму, ад сілы волі, працавітасці. Няма лёгкасці пераўвасаблення, што, па-мойму, вызначае сапраўдны талент. I цеплыні душэўнай, пачуццёвасці не хапала. Безумоўна, дзіця яшчэ, пэўна і не кахала нікога, а тым больш не перажыла ніякай душэўнай драмы. Ведала пра гэта з кніг толькі. Адным словам, калі ў першых актах актрыса разумела Ніну, бо і сама гэтак жа імкнулася да славы... дзяўчынка самалюбівая!.. то апошняя сцэна ёй ніяк не ўдавалася. Фальшывыя пакуты, пафас і — ніякага пачуцця. Помніце, Ніна раптам адчула, што з кожным днём растуць яе душэўныя сілы? «Я цяпер знаю, разумею, Косця, што ў нашай справе — усё адно, ці мы іграем на сцэне ці пішам — галоўнае не слава, не бляск, не тое, пра што я марыла, а ўменне цярпець. Умей несці свой крыж і веруй!» Не ўмела мая Люда сыграць усю гэтую сцэну так, каб ёй можна было паверыць. I не разумела, што я ад яе хачу. Нават расплакалася. Мне прыйшлося многа разоў іграць самой, паказваць. Вось так трэба, толькі так. Люда пэўна лічыла, што я іграю горш за яе, бо скептычна крывілася. Вельмі можа быць, што я іграла дрэнна, але трагедыю Ніны і яе жаданне пачаць новае жыццё, здаецца, перадавала. I каханне да Трыгорына: «Я люблю яго. Я люблю яго нават мацней, чым раней...»