… — Чакай. Каго арыштавалі?
Шабовіч сказаў.
Золатаў глянуў у блакнот.
— Хацяновіча і Чурсіка вы не называлі.
— Дык яны ж не падпольшчыкі. Хацяновіча мы хацелі ўцягнуць, электрык управы мог бы і паслухаць што трэба і зрабіць. А Чурсік паліцэйскі. На ім мы паставілі крыж.
— Што значыцца крыж?
— Што нашым чалавекам ён не стане. Але ў яго доўгі язык, гуляючы, мы выцягвалі з яго патрэбныя звесткі. Ад нас ён не скрываў. Баец самааховы — Іван, фельчар бальніцы — я. Лічыў нас сваімі людзьмі.
— Сваімі?
— Ну, як сваімі… у галаву яму не прыходзіла, што мы падпольшчыкі.
— I часта вы гулялі ў гэтага Чурсіка?
— Не часта, але здаралася.
Золатаў хмыкнуў, не стрымаўся ад уедлівай заўвагі:
— Прыемна вы час праводзілі… з паліцэйскімі…
— Таварыш камандзір! Вы не ўяўляеце асаблівасці падпольнай работы. Нам прыходзіцца выкарыстоўваць любыя метады. З ваўкамі жыць…
— Пакуль што я вам не таварыш.
— Я разумею.
«Усё ты, сволач, разумееш, толькі ягнёнкам прыкідваешся», — падумаў Золатаў. А Ман падумаў не лепшым чынам пра самога Золатава: «Тапорна працуе чэкіст. Не ўлічвае, што іншай магчымасці праверыць, хто гэты чалавек, у нас няма. Толькі адно — паверыць ці не паверыць у тое, што ён раскажа».
Аляксею Іванавічу хацелася паверыць.
— Прадаўжайце, Шабовіч, — сказаў камандзір, робячы націск на прозвішчы. Калі хлопец недурны, то павінен акрыліцца гэтым — што паверылі ў яго прозвішча. Ман стараўся хоць як падтрымаць яго і знізіць пракурорскі тон начальніка асобага аддзела.
Па турме пытанні ўзнікалі ва ўсіх. У Брагінскага — чаму яўрэяў адбіралі асобна?
— Іх расстралялі ў тую ж ноч. Не сумняваюся.
Капітан, і без таго бледны, пабялеў.
Ман спытаў, колькі ўсяго было арыштаваных.
Шабовіч шчыра прызнаўся, што назваць лічбу не можа, але, напэўна, не менш двухсот.
— Дзеці былі? — спытаў Ігар.
— Дзяцей не было. I жанчын нямнога.
А Золатава зацікавіў адзін чалавек — Бяспалы.
— Вы ўпэўнены, што пазналі ў ім аднаго з кіраўнікоў падполля?
Шабовіч задумаўся, прыгадваючы, як ён сказаў пра Клюшава. Не, не казаў ён, што Клюшаў кіраўнік.
— Станулін сказаў нам, што гэта чалавек з Цэнтра, юрыст.
— I ён вучыў вас рабіць дакументы?
— Вучыў.
— З веданнем справы?
— Прафесійна.
— I вы рабілі дакументы па яго рэцэпце?
— Я дакументамі не займаўся. У мяне быў легальны пашпарт.
— Нямецкі?
— Не, савецкі. З нямецкім штампам. I пропуск начны.
— За што такія прывілеі?
— Я ж фельчар.
Золатаў падумаў: добра фашысты рыхтуюць сваіх агентаў, легенды на іх. А яго групе наркаматаўскія кручкатворы пашпарты выдалі ліпавыя — нямецкія, і легенды ў тых, хто пайшоў у Мінск, ды і ў яго таксама, былі прымітыўныя ў параўнанні з легендай гэтага Шабовіча.
«Праверу, які ён фельчар. У шпіталі. Ці зробіць перавязкі, ці назаве лякарствы?»
Золатаву хацелася аб’яднаць правакатара Клюшава з Кавалёвым, у здраду якога не вераць разяваты Дзядзюля і Ман, але, мяркуючы па радыёграме, верыць Панамарэнка. Радыёграма, што Кавалёў — Клюшаў — Бяспалы, пацвердзіла б думку ў штабе і ў яго наркамаце аб правакатарскім характары ўсяго падполля. Асабіста яго гэта не здзіўляе. Колькі іх засталося, недабітых ворагаў, ды і многія з тых, каго яны ўзялі, у пачатку вайны выслізнулі. Пры эвакуацыі турмаў сотні ўцякалі. Гэта ў яго хапіла розуму ліквідаваць групу, якую вёў з Мінска ў Магілёў, калі зразумеў, што не давядзе. Ды і навошта даводзіць?
Гэты шпіён хоць і добра падрыхтаваны, але наіўйы, не разумее, што сваім блытаным расказам пацвярджае даўнія цвёрдыя перакананні яго, Золатава, наконт усяго падполля; не верыў у яго яшчэ ў Маскве, партызаны — справа іншая, многія атрады сцэментаваны работнікамі НКУС. Вось і ён навёў парадак у гэтага загадкавага маўчуна Мана. Без яго яны разявілі б раты перад такім Шабовічам.
Гестапа добра ведае псіхалогію «падпольшчыкаў»: пасадзілі арыштаваных у машыны і — паказвайце кватэры сваіх. I паказвалі, можна не сумнявацца.
— I многа вы паказалі кватэр сваіх таварышаў?
— Я? Ніводнай.
— Хвала. Хвала.
I прагучала ў гэтым «хвала» такая іронія, што ў Шабовіча ад крыўды заняло дыханне.
Ён абвёў затуманеным позіркам усіх камандзіраў: няўжо ніхто яму не верыць? Не, у старэйшага, барадатага, добрыя спагадлівыя вочы. Не можа ён не верыць! I спакойны добразычлівы загад:
— Прадаўжайце, Шабовіч.
Але калі ён расказаў, як піхнуў з кузава вартавога, скочыў на яго так, што хруснулі коеці, і схаваўся ў двары таго дома, куды пайшлі афіцэры, камандзір у форме сарваўся са сваёй канапы і прайшоўся вакол печкі ледзьве не ўпрысядку, так робяць ад вялікай радасці, але тут жа застагнаў, схваціўся за паясніцу.