e lua regiono. Dum la epoko dil Romana Imperio, ol esis parto de la
Romana provinco Gallia (nunatempe Francia) e Romaneskis komplete.
Ma en 406 komencis la tempo dil populmigrado, ed en 451, la urbo
konquestesis dal Huni qui masakris omna habitanti. Pose Metz
ripopulizesis, ma cafoye, per homi de Germanala tribui. Dum plura
yarcenti Metz divenis Germanala e Germane-parolanta urbo, ma pokope
la Romane-parolanti qui ne esabis omna exterminata e qui havis plu alta
civilizala e kulturala nivelo influis la urbo-habitantaro e dum la Mezepoko
Metz divenis bilingua urbo ube Latinida dialekto preponderis. Tamen, pos
la partigo dil Imperio di Karolus la Granda (843), la regiono Lotringia qua
kontenas Metz divenis parto de la lora Germana Imperio ed ol esis
restonta Germana dum longa tempo. Dum la XIIIma yarcento, la linguo
di la rejo di Francia divenabis tante prestijoza ke la Romane- parolanta
Metzani rezolvis adoptar ol kom skribita linguo, nam lia dialekto esis
proxima ad ica linguo.
En la XVIma yarcento kande eventis la religiala Reformo da Luther,
preske omna Germane-parolanti divenis protestanta dum ke la France-
parolanti restis katolika.
En 1552, pro komplikita intrigi e kun la kompliceso da Germana
protestanta princi, qui volis krear problemi e desfacilaji a la katolika
Germana Imperiestro, Metz, same kam du altra Lotringiana urbi (Toul e
Verdun) okupesis dal Franci. La esforci dal Imperiestro por rikonquestar
olu esis vana, nam la France-parolanti esis favoroza a la rejo di Francia
e la Germani esis protestanta enemika a la Imperiestro.
Pos la milito durinta dum triadek yari (1618-1648) Metz divenis definitive
parto de la rejio Francia. En 1685, Rejo Louis XIV supresis la Nantes-
edikto di 1598, qua grantabis la kulto-libereso a la protestanti. Lore,
quankam ico ne esis la intenco di ta aranjuro, omna protestanti qui esis
anke Germane-parolanti livis la urbo e refujis a Germana protestanta
67
regioni (precipue a Berlin). Tale ica urbo divenis dum du yarcenti pure
Franca e Latinida urbo, quaze la Germana Mezepoko ne existabus.
Ico duris til 1870, kande Francia tote neprudente deklaris milito a tre
bone armizita e militistale organizita Prusia. Prusia qua sucesis, danke
ita milito, organizar unionita Germania, vinkis, e la provinco Alzacia-
Lotringia di qua Metz e lua cirkumajo esis parto anexesis a Germania. La
homi qui ne deziris divenar Germani darfis departar. Pokope granda
parto de la Franca habitantaro livis ica urbo e remplasesis da Germani
nomizita «altreichdeutsche» (Germani dil anciena Imperio) t.e. Germani
qui venis de regioni qui ja esis Germana ante la anexo di Alzacia-Lotringia
e da Germane-parolanta Lotringiani.
En 1914, kande eruptis la unesma mondomilito, on povas pensar ke til
80% de la habitantaro konsistis ek Germani e Germane-parolanta
Lotringiani. La restanta France-parolanti duris parolar France inter su,
ma divenabis bilingua. Tale Metz ye 1910, cirkume, divenabis autentika
Germana urbo. Ne esis same en la vicina urbeti e vilaji ube la Germani
poke instalesis ed ube on duris parolar nur France. La periodo dil IIma
Germana Imperio inter 1871 e 1914 esis periodo di granda prospero e la
Germani ediktis ecelanta sociala legaro tre avancita kompare a la cetera
Europana landi, e mem a la tota mondo. La urbo Metz developesis
grande, e nova bela quarteri konstruktesis segun la Germana stilo di ca
epoko, tale kontributante Germanigar mem plu multe ica urbo. La
fervoyala staciono di Metz (qua permanas til nun kom historiala
monumento) esis konstrukturo exemplatra segun la maxim pura Germana
stilo di ca tempo e reprezentanta formo dil Germana arkitektural arto.
La desvinko di Germania en 1918 finis ico. Granda parto de la
«altreichdeutsche» retroiris a Germania e Franci di interna Francia
surnomizita dal aborijeni «gens de l'intérieur» (homi venanta de la
internajo di nia lando) remplasis la Germana koloniisti. Tamen, restis
anke multa Germane-parolanta Lotringiani, qui naskabis en Metz e
parolis tote aparta Germana dialekto naskinta de la intermixo di plura
Germana Lotringiana dialekti di lia genitori. Ica dialekto nomizesis la
Metzer (Metzano). La aspekto di Metz ne chanjis pro ke la arkitekturala
laboro dal Germani esabis ecelanta ed onu ne intelektis la neceseso
modifikar importante la aspekto di ca urbo. Esis nur kelka mikra adapti.
Plu tarde eruptis la duesma mondo-milito. Kom rezulto dil desvinko di
Francia en 1940, la urbo Metz ridivenis Germana. La «Gauleiter» Burckel
qua direktis la regiono Lothringia esis fanatika nazisto e tot-Germano, il
rezolvis ekpulsigar a sud-Francia omna Lotringiani suspektata havar
simpatio por Francia, t.e. preske omna France-parolanti ma anke multa
Germane-parolanti inkluzite olima «altreichdeutsche» (Germani dil
anciena Imperio) selektinta restar en Lotringia pos 1918. Li remplasesis
da nova Germana koloniisti nomizita «siedler»-i. Lore Metz ridivenis pure
68
Germana urbo, quale dum la periodo dil frua Mezepoko. A la skarsega
restinta France-parolanti esis interdiktata parolar France enstrade.
Quale onu savas nazista Germania perdis la milito. Le «siedler» mustis
retroirar a Germania e la ekpulsiti retrovenis. Pos la milito, on parolis
multe min multe la Germana kam antee e nunepoke pro la morto di lua
parolanti ica linguo preske komplete desaparis. La linguala situeso en
Metz esas itere olta di la periodo ante 1870.
Tamen ye altra vidpunti la traci dil Germana influo restas forta...
Dum la pasinta printempo, Metzana parentino di me mortabis e me iris a
la enterigo. Pos rividir mea familiani, me rezolvis «vakancar» dum kelka
dii en ita regiono ube me pasabis mea tre yuna evo. Kom konsequo, ye
la jovdio 28ma di septembro, me arivis a la fervoyala staciono di Metz.
Un de mea kuzuli aceptis me e duktis me a mea hotelo,nam pro diversa
kauzi, il ne povis gastigar me heme. Me ja konocis ica hotelo ube me
sejornabis lor la tempo dil enterigo di mea parentino,
ica hotelo, cetere, esis tre proxima a la habiteyo di mea kuzo.
Pro ke me esis fatigita, me restis dum la vespero en la hotelo e me
spektis la televizionala programi. Quoniam on esas proxima a Germania
en Metz, on havas la posibleso kaptar Germana kanali. Me selektis
amuziva e komika Germana filmo. La ceno eventis en Bavaria, tre
katolika regiono di Germania, e la filmo esis detektiva filmo kun
sacerdoto qua esis la tre kompetenta e genioza detektivo. Ma ca filmo,
havis multa komika traiti. Tamen, semblis a me ke la katolika Eklezio en
Bavaria havas preske same forta influo kam en Hispania lor la Franco-
tempo. Kun la difero ke en Bavaria ica influo esas tote libere aceptita e
subisita dum ke en Hispania ol esis parte impozita da la guvernerio.
Forsan mea Hispana lektanti ne konsentos pri to quon me asertas e me
esas pronta aceptar lia kritiko.
Ye la sequanta dio, me rezolvis vizitar la urbo Metz. La autobusala servo
ibe esas tre bona e me povis vidar multa loki e quarteri quin me ne
obliviabis. Precipue, me volis irar a la quartero Saint Jacques, pro ke
Germana interretala konocato (ne-Idista), qua tre prizas la urbo Metz,
skribabis a me ke en ica quartero esis ankore kelka Germane-parolanti