Яраслаў Пархута
Апошні гусляр
Нават спецыялісты сцвярджалі: гусляра ўжо не сустрэнеш на Беларусі, бо гуслі ў нас даўно выйшлі з ужытку. Не верылася.
Думалася: ну як жа так? Яшчэ на пачатку стагоддзя, паводле даных этнаграфіі, былі ў нас і гуслі, і гусляры. I чаму яны зніклі? 3 якой прычыны?
I раптам, зусім выпадкова, дачуўся: пад Маладэчнам, на хутары, жыве гусляр. У яго ёсць і гуслі. Самаробныя. А іграе — заслухаешся! Казалі яшчэ: калі хочаш пабачыць апошняга гусляра і ягоныя гуслі пачуць — не марудзь. Чалавек даўно размяняў дзевяты дзесятак!..
I вось я на станцыі Уша. Распытваю ў тубыльцаў, як трапіць у няблізкае адсюль урочышча Сакаўшчына. Адны паціскаюць плячыма, другія тлумачаць: па шпалах трэба прайсці назад, у напрамку Менска, да пераезда, павярнуць направа, а тады ўжо падацца пагорыстаю і звілістаю дарогай ажно да вёскі Відзеўшчына, цэнтра саўгаса «Прагрэс», адтуль — да вёскі Уланаўшчына, але, не даходзячы крайняй сялібы, збочыць і не вельмі торнай сцяжынай ускрай лесу адмерыць яшчэ кіламетры два. Там, як бы на палянцы, пры пагорку, пад высознай бярэзінай і будзе хата дзеда Максіма, Такушэвіча па прозвішчу, Пятровіча па бацьку.
Прызнацца, усю тую дарогу побач з прадчуваннем незвычайнай сустрэчы жыло ўва мне і пачуццё зусім іншае. А раптам увялі ў зман? А раптам, калі ўсё тое і праўда, то мо спазніўся… Успаміналася чамусьці і купалава паэма «Курган», яе асобныя радкі, што запалі ў душу яшчэ з часоў школьных:
Іду, але абапал дарогі — адзін лес. Бярэзіны, сосны, елкі. Там-сям трапляецца і чачотка ці, як яе яшчэ называюць, карэльская бяроза. А вось і масток. Пад ім прабягала рачулка. Меліяратары зрабілі сваю справу — рачулку выпрасталі, берагі перааралі. Вунь як высвечвае супесь!.. А пусткі? Прыдарожжа таксама не мела іх. А вось запусценне ў адным месцы разанула па вачах. Леваруч, не даходзячы Відзеўшыны, сіратліва пазірала на шлях пакінутая хата. Яшчэ нядаўна тут жыў нехта — і соткі абрабляў, і садок даглядаў, адным словам, гаспадарыў. Куды пераехаў чалавек? Уцёк у горад? Пакінуў абжыты кут па прымусу? Як там ні было, а садок здзічэў, лепшая зямля, што скарыстоўвалася пад грады, парасла пустазеллем. Сёлетні люты бясснежны — усё нібы на далоні… Журботна рабілася ад убачанага. Ды зноў яны — радкі з паэмы:
Дзед Максім! А ці яшчэ выходзіш на людзі з гуслямі сваімі? Ці запрашаюць цябе на хрысціны, вяселлі, запоіны? I ўвогуле, ці пачую твае гуслі-самагуды?
Гэта, як гаворыцца, штрых да партрэта гусляра таго, купалаўскага. А як выглядаеш ты, дзед Максім?
Таму і прыспешваю крок. Таму і не вельмі звяртаю ўвагі на дворышчы, на хаты, што абапал доўгай брукаванай вуліцы Відзеўшчыны. Таму і не зважаю на пругкі, з дамешкам крупянога снегу, вецер, што раптам ударыў у твар на пярэрве за вёскаю. Таму і не гляджу ўжо, якая там тая Уланаўшчына, а бачу толькі бліжнюю, крайнюю справа, хату і вузенькую сцежку-дарожку побач. Недзе там, у канцы сцежкі, і жыве ён…
Але што ж я забягаю самому сабе наперад. Усё ў свой час!..
I ўжо рупіць збочыць, прайсціся лапінаю сняжку, які нейкім цудам застаўся, не растаў у адлігу, рупіць наблізіцца да аброслых мохам крушняў, раскіданых пры саменькім лесе. Хто звалакаў-звозіў камяні тыя? Няйначай, дзяды і прадзеды нашы… Леваруч няма крушняў. Там як бы выган, як бы сейная лагчына. I сцежка — быццам напамін аб дарозе, што вяла праз палеткі збажыны да чалавечага жытла.
Зямля тут з суцэльных пагоркаў. На схілах лес — дзе мяшаны, а дзе выключна бярозавы ці сасновы. I толькі на ўсход — прагал. На канцы яго віднеецца крайняя хата Уланаўшчыны, крытая шыферам. Здалёк яна здавалася цацачнай. Далей — зноў ішлі аблесеныя пагоркі, як насыпаныя кімсьці курганы.
Хутар паказаўся раптоўна. Быццам з-за пагорка выбег — нейкі лахматы, натапыраны, абстаўлены рэдкімі прысадамі і нізкім учарнелым парканам, — і спыніўся ў нерашучасці: а што далей рабіць? Пасярод квактухаю масцілася прыземістая хата. Яна таксама ўчарнела, і толькі акенца давала знаць, што там яшчэ не пагасла жыццё. Справа ад хаты — хлевушкі, дрывотня. Ля аднае прыбудоўкі, бачу, рвецца з ланцуга сабачка і не перастае цяўкаць. Ён, відаць, заўважыў мяне і даваў знаць, як спраўна службу нясе. Але я зразумеў ягоныя хітрыкі, наблізіўся, сказаў, каб дарма не падымаў галасу, бо яго ніхто не спалохаецца. I сабачка змоўк, разгублена завіляў хвастом ды сціх.