На гэты раз ён прабег па струнах пальцамі абедзвюх рук і мелодыю, што нарадзілася пад імі, не заглушыў далонямі, а нібы адпусціў на волю, сказаўшы:
— Я іграю тое, што прыходзе да мяне. Бо грамаці нотнай не вучаны.
Зноў прабег пальцамі па струнах і на гэты раз даў ім поўную волю. I яны загаманілі. Загаманілі так, што, здавалася, толькі тае хвіліны і чакалі, каб расказаць пра сябе і пра тое, што бераглі ў сабе мо не адзін дзень. Хата ўраз напоўнілася гукамі. У іх было нешта спрадвечнае, запаветнае і надзвычай зямное. То чуўся подых вясновага ветру, то пошум баравін, то перазвон рачулак. I раптам у той подых, у той пошум, у той перазвон уліваюцца журботныя ноткі, нябачным вэлюмам агортваюць душу, прымушаюць задумацца. Нібы дзед Максім усё, што жыве ў ягонай душы, спрабуе пераліць у тваю, і ад таго робіцца табе неяк вусцішна. I сум, і роздум, і радасць — адначасова пасяляюцца ў сэрцы…
А якія лёткія рукі ў дзеда Максіма! Пальцы, вузлаватыя ад паўсядзённай сялянскай працы, нястомна бегаюць па струнах, вышукваючы патрэбны гук і дорачы яго табе нібы з выклікам: а дай ты такога фору, калі можаш!.. А не можаш — то слухай!..
I я слухаю. Слухаю і ўспамінаю скрыпача з роднай вёсачкі, дзядзьку Касцюка, які мог зрабіць сваёю скрыпкаю гаваркога чалавека — негаваркім, вясёлага — задумлівым, няшчаснага — хоць на хвіліну шчаслівым. Але гэта яму не адразу ўдалося. Напачатку, калі набыў скрыпку, не клеілася. Кінуўся да бацькі майго ды кажа: Іванавіч, дай рады! Скрыпка бытта глухая. Абудзі!..
Бацька іграць не мог нават на бубне, аднак музыку любіў, па-свойму разбіраўся ў музычных інструментах, па-свойму і цаніў іх. Узяў ён у рукі скрыпку, пакруціў, пастукаў пальцам то ў «грудзі», то ў «плечы», дрынкнуў струною, прыслухаўся, цмокнуў і сказаў: калі Касцюк дазваляе, так і быць — паспрабую абудзіць… Разаслаў пасярод хаты гуньку, прынёс калодку і адным ударам аб яе разбіў скрыпку. Я тады спалохаўся не на жарты: разляцелася ж на кавалачкі! Але па тым, як ён спакойна збіраў абломкі, зразумеў: відаць, так трэба. Шмат дзён потым маракаваў бацька над скрыпкаю, складаючы тыя трэсачкі ды склейваючы іх. Нарэшце скрыпка адноўлена. I хоць праглядаліся рубцы і на выгляд была не вельмі, але які голас набыла! I пайшоў тады дзядзька Касцюк з вёскі да вёскі — слугаваць людзям…
— Пашукаю нешта іншае, — чую нібы скрозь сон словы дзеда Максіма.
Цяпер ён перабірае струны паволі, быццам сапраўды шукае між імі новую мелодыю, тое, што патрабавала зараз душа ягоная, тое, чым хацеў усцешыць і мяне. I я зноў апынуўся ў палоне новых гукаў.
Струны — пелі. Кожная па-свойму. Іншая падасць голас і адразу сціхне, быццам да чаго прыслухоўваецца. Іншая гамоніць даўгавата, усё адно як хоча расказаць пра сваё, толькі ёй вядомае, адвечнае, важнае. Іншая гаворыць не спяшаючыся, разважліва, нібы з разлікам пераканаць у нечым, запаланіць надзейна, адразу і надоўга. Яшчэ жывеш тым, што падарыла табе струна папярэдняя, а суседняя возьме раптам і перапыніць дарогу ёй, і пахваліцца сваім — маладым і задорным, і пакліча за сабою твае думкі, тваё сэрца — усяго цябе. Іншая, насуперак усім астатнім, як пакрыўджанае дзіцяня, возьме і раптам заплача. I тады плач той падхоплівае ці не ўся іхняя сямейка, і чуцён ён доўга — надрыўны і няўмольны. А потым нібы хто супакоіць тое дзіцяня, і яно ўжо смяецца і смех свой разлівае далёка наўкол. I здаецца ўжо: ты не ў хаце сядзіш, а ідзеш палявою дарогай, а над табою — трапяткі жаваранак. Але той жаваранак — толькі на нейкую хвіліну… Заместа яго раптам узялі і зашчабяталі гаваркія ластаўкі. Яны шчабечуць-расказваюць пра сваю радасць нястомна.
Не стрымліваюся, пытаю:
— Гэта ваша музыка, Максім Пятровіч? Зірнуў на мяне, варухнуў белым вусам, прамовіў:
— А чыя ж? Ува мне заўсягды нешта пяе. Ці ўдзень, ці ўвечары, ці ўранні… Іншы раз лягу спаць, а заснуць не магу — здаецца, што ў вушах сам воздух іграе. Во, думаю, каб і мне гэтак! Устану, вазьму гуслі, пашукаю-пашукаю — і выходзе музыка! Добра нават выходзе!..
Ён зноў зірнуў на мяне і падсумаваў:
— Я чуў некалі такую гісторыю. Даўным-раздаўным сам цар Давід на гуслях іграў! Рашыў тады: а я хіба зломак? I дамогся свайго. Іграць магу нават не гледзячы на струны. Іграю, калі гуслі да мяне так і калі гэтак, наадварот, значыць. Мне ўсё адно — і басамі яны да мяне, ці галасамі. Рукі самі струну патрэбную знаходзяць…
I, нібы сказанаму ў доказ, павярнуў гуслі басамі да сябе. Пачуўся раздумлівы, нават маркотны найгрыш. Не абрываючы мелодыі, паскардзіўся: