— Памру, і ўсё маё пойдзе са мною… А чаму б культурнікам нашым, школцы не прыслаць каго да мяне. Казаў жа не раз: хто хоча вучыцца на гуслях — прыходзьце. Каб хоць! I не думаюць нават. Бо як жа! У іх цяпер магнітафоны ўсялякія, брынкалкі розныя… А каб гуслі — дык не…
Рыпнулі дзверы, і ў хату, услед за гаспадыняй, бабкай Ксеняй, увайшлі пара белых казлянят і шэры каток. Замэкалі, капыткамі зацокалі казляняты і — у запеч, пад ложак. А каток сходу ўзляцеў на шафу і адтуль толькі вачыма паблісквае.
Гаспадыня павіталася са мною нехаця, а мужу кінула:
— До брэнкаць! У магазін збегаў бы. Мо хлеба прывезлі. А то, пакуль збярэшся, раскупяць…
Дзед Максім нібы не пачуў папроку:
— Не любя музыкі, — прамовіў ціха. — А калі ў настроі — слухае-слухае ды раптам скажа: до-обра!..
Паказаў вачыма на запеч, на шафу, маючы на ўвазе казлянят і катка, дадаў:
— I яны таксама глухія да гусляў. Во сабака іншы то спец на гэта! Быў у мяне адзін… Бывала, сяду пайграць, а ён — падвывае. Памагае, значыць. Тон вядзе, як мае быць. Даволі ўдала мелодыю цягне. А Жулік, — хітнуў галавою на акно, — бездар! Кусацца толькі майстар. Не спусціш і з ланцуга. Чужога каго ўбачыць — адразу да ног кідаецца, каб на яго воўк…
Апранаючыся, дзед Максім не пераставаў хваліцца сваім:
— Я ўжо казаў: не толькі гуслі рабіў. Усё, што ў хаце, таксама сваімі рукамі… Камода з чатырма шуфлядкамі, шафа для адзежы, лавы, стол… А вунь — зборны ложак. Тамары, дачцэ, раблю. Паўзірайцеся, якія фацэтныя дошкі! А з чаго, ведаеце? 3 лазы! Каторая балотлівая. У яе камель тоўсты. Дык я раскалоў, вычасаў плашчакі, абгабляваў і во як глядзіцца. Ні даць ні ўзяць — пад арэх!
У сенцах дзед Максім прапанаваў:
— А давайма зазірнём сюды!
Адчыніў дзверы ў другую палавіну хаты і, тупаючы паперадзе, тлумачыў:
— Майстроўня мая…
Сапраўды, куды ні ступі — усюды брусы, дошкі, плашкі. Пры сцяне, бліжэй да акна, — варштат. Паблізу яго — такарня. А на падлозе — апілкі, стружкі, абрэзкі. Як усё гэта нагадвае колішнюю сталярню майго бацькі! Але слухаю, што кажа гаспадар:
— I варштат, і такарня — самаробныя. Служаць спраўна і даўно. Што хочаш і зробіш, і вытачыш. Габэлькі — таксама свае работы. I жалязкі да іх… Бо куплёнае нічога не вартае… А гэныя — ажно ліжуць дошку, як пацягнеш. I стружкі-габлюшкі ляцяць — толькі свішчуць!.. Вунь і жорны сам рабіў. Камяні, праўда, у аднаго чалавека дастаў, бо не было чым выбіць іх. I, скажу вам, добрыя жорны былі. Колькі перамалолі збожжа — не злічыць. А цяпер — гуляюць… Во! — спахапіўся гаспадар. — У мяне яшчэ і кузня е. Хадзем, пахвалюся і ёю.
Выйшлі на панадворак, і тады толькі дзед Максім дастаў з кішэні муштук (вядома, самаробны!), на хаду ўправіў цыгарку і, нібы апраўдваючыся ў нечым, прамовіў:
— На фронце навучыўся, каб на яго ліха. За вайну ад радавога да камандзіра кулямётнага рашчота дайшоў. Паранілі колькі разоў. Выжыў. Справіўся. А з табакаю аніяк не спраўлюся…
Нарэшце спыніўся:
— Во яна, кузня мая. Бачыце?
Гляджу, і не бачу аніякай кузні.
— Ды во яна, у доле! — удакладняе гаспадар. — Не было дзе, то ў бліндажы прыспасобіў.
Цяпер толькі здагадваюся, што пры пагорачку, дзе віднеецца жоўты жвір, нібы ў зямлянцы, з якой знялі дах, і месціцца дзедава кузня. Падыходжу бліжэй. Абрэзак рэльса. Ціскі. Горан. Побач валяюцца ржавыя жалязякі — невялікія і нішто сабе. Чарнее ў куточку горбачка вугалю.
— Малая кузенка, але…
Я яго разумею.
Чалавек працы, самабытны майстар, паслугамі якога карысталіся некалі многія, ён і зараз не сядзіць склаўшы рукі. Ля горна, у пяску, зусім свежыя аплавіны шлаку, вакол рэльса-кавадла — сінім лускавіннем паблісквае акаліна. Усё гэта — сведчанне ягонай ненатольнай душы.
— Закінь мяне на які хочаш востраў — не прападу.
Зноў разумею дзеда Максіма. Вядома, выйсце знайшоў бы! Як усё жыццё знаходзіў тут, на хутары. Некалі ж побач і зямельку араў, і засяваў, хоць адорвала мізэрным ураджаем. Потым і соткі, і грады пры хаце меў. Нават зараз пару лапікаў абрабляе. Вядома, у далечыні той змайстраваў бы сабе і гуслі. Ды пяялі б яны пра гэты вось край, пра гэтае вось неба, пра гэтае сонца, што спрабуе выскачыць з-за хмары, — пра любую сэрцу радзіму. Інакш бы не змог, уцёк бы з самага экзатычнага вострава.
Кажу пра гэта Максіму Пятровічу, і ён пагаджаецца:
— Пра востраў я так, да слова. А калі чэсна, то ніхто ніколі нікуды не змог перасадзіць мяне адсюль. Як вунь тую бярэзіну, што на панадворку…
Спускаліся ад кузні моўчкі.
— Аднак, мне пара, — прамовіў напаследак дзед Максім, — а то, сапраўды, могуць раскупіць хлеб…