Вось зрубiў Войшалк мужчынскi манастыр. Марта марыла жаночы манастыр паставiць. Зручнае месца для гаротных дзевак, удоў, цётак з княжых сем'яў. Няхай моляцца ў сваiх каморках. Можа, Марта думала пайсцi ў манастыр па ягонай смерцi. Напэўна, правiльна думала. Лепш там жыць гаспадыняй сабе, чым пры сынавай жонцы няньчыць унукаў. Ну што рабiў бы сёння Войшалк, каб не меў на сабе манаскага рыззя? Пужаў бы народ на дарогах, цi стаяў процi бацькi, чакаючы, калi вызвалiцца бацькава месца, каб бiцца за яго з iншымi князямi. А ў манастыры нiхто яго не бачыць, не чуе, нi з кiм ён не б'ецца. Хiба толькi лоб б'е аб падлогу. I для такiх, як Агна, не будзе лепшага прыстанку, чым пусты пакойчык за манастырскай агароджай. Палякi i русь даўно iх набудавалi. Якая баба не вельмi паслухмяная - яе туды, богу служыць, каб настрой не псавала. Але пакуль ён, Мiндоўг, жывы, Агна пры iм будзе жыць. Не пакiнуў бы яе ў замку - не чуў бы зараз гэтага дыхання, а ў тым, што супярэчыць i злуе, таксама нешта ад маладой Марты. Быццам тая пасля смерцi змянiлася, ажывiла дзявоцкi нораў.
Усе людзi, жадаюць цi не жадаюць, да новага жыцця прывучваюцца. Каня пад сядлом хадзiць i звона мечаў не пужацца гадамi навучаюць. Рэдкая кабыла адразу ў аглоблi смiрна становiцца. Так i ў княжацкай сям'i. Марта хутка паслухалася. Агне час патрэбны, каб прызвычаiцца. Якой паважнай марай магла запалiцца пры Даўмонце? Што за князь, якi пра большую ўладу не дбае, задаволены малым удзелам? Гэтак ураднiк мусiць думаць. Яму з ласкi княжай даецца, яму пра большае нават марыць не дазволена. А князь жыццё перайначвае, ён абавязаны моц памнажаць. Усё трымаецца сiлай i на сiле. Няма iншага закону на гэтым свеце. Не сабраў князь Земавiт сiлу, i валяецца ягоны сын на саломе, б'е вошы, а мацi ходзiць, шпакуе, просячы грыўнi на выкуп. Няма ў Даўмонта сiлы, i не вырушыў ён у паход адбiраць Агну. А была б сiла - рушыў. Цяпер, кажуць, шукае новую пару i моцнага цесця. Ды дзе ж адшукае? Дачку лiшнюю, можа, i збудзе хто. Але войска не, не дадуць. Няма ў Таўцiвiла сiлы, i задаволены ён, што дазволена яму княжыць у Полацку. Адчуе сябе мацнейшым валынскi князь Васiлька Раманавiч, адразу прыйдзе браць лупамi за даўнiя крыўды. А няма моцы, дык будзе мiтусiцца, шукаць посiлкi.
Аднак, пэўна, прыйдзе, падумаў Мiндоўг, калi даўмеўся аб'яднаць чарнiгаўскую сiлу з валынскай праз жанiцьбу бранскага княжыча з валынскай князёўнаю. Нiчога добрага для Наваградка пасля такога вяселля не народзiцца. Лепш засцерагчыся i разбурыць магчымы саюз, думаў Мiндоўг. Жыццё князёў i княстваў на шалях ляжыць: адзiн узмацнiцца - другi саслабее, адно землямi прырасце - другое землi страцiць. Хочаш мець больш, даводзiцца ў кагосьцi адняць. Адзiн у аднаго i адбiраюць. Хто слабейшы, таго першага i абскубуць. I жонку забяруць, i працаваць на сябе прымусяць. Расплюшчыць трэба бранцаў, тады валыняне будуць цiха сядзець. Няма мiру на зямлi i не можа быць мiру. Хочаш для сябе мiру - сам выпраўляйся вайной. Мазураў супакоiлi, трэба бранцаў супакоiць. Вось чым князь ад iншых людзей рознiцца - ён прадбачыць i вырашае. Вось дзесьцi далёка iмчыць гэтай ноччу ганец. Нiкому ён адзiнокi не пагроза. Таму спакойна стаiць варта, неразбудна спiць мечнiк Радвайла, цiха крыўдуе Агна. А князь думае: чаго гэта iмчыць ноччу вястун з Валынi ў Бранск? Хто паслаў, з якой мэтай? Усе спяць, а князь думае, i чуе голас баявога рога, подых вайны. А на супрацьлеглым боку свету, хоць нiхто там не скача, але гарыць святло ў пакоях ордэнскага магiстра, i збiраюцца да яго комтуры з усiх крыжацкiх цвердзяў. А мне што за справа, скажа на гэта мечнiк Радвайла цi просты кмет. А князь так не скажа, ён мусiць адгадаць мэту сходкi. Можа iхная мэта - нечакана ўдарыць на прусаў Мантуса, тады i ён, Мiндоўг, саслабее. Нашто ж яму трэба слабець, лепш немцам крыло падрэзаць. Ды не толькi сваiм нажом. Варта князя Аляксандра з Ноўгарада прыцягнуць да выправы. Ганца паслаць, сустрэцца так, каб нiхто не ведаў, дамовiцца калi ды якой сiлай напасцi...
Гэты ёмкi клопат заняў думкi князя, i побач з iм крыўды Агны, яе кпiны i абыякавасць, страцiлi для Мiндоўга важнасць. Марта год звыкалася, думаў ён, i сястра малодшая нiкуды не дзенецца, прызвычаiцца шанаваць.
14
Зiма выдалася марозная, частыя завеi непралазна закрылi ўсе дарогi да немцаў i да iх, i месяцы ад калядаў да вялiкадня прайшлi для наваградцаў мiрна. А вясной, калi растае снег i разлiваюцца рэкi, вайны не пачынаюць няма дзе прайсцi коннаму i пешаму войску. Таму i зiму, i вясну нiхто не наязджаў, самi па лупы не хадзiлi, толькi на ловы ў пушчу выпраўляўся Мiндоўг, калi заядала яго нуда замкавай аднастайнасцi.
Агна ў тыя днi, калi князь ад'язджаў паляваць, чакала, што яго прывязуць у замак забiтага. Ажэнiцца Даўмонт наноў цi не ажэнiцца - ягоная справа, але ён абавязаны адпомсцiць. Нiхто не аддасць Даўмонту сваю дачку, пакуль ён не адпомсцiць за першую жонку. I мроiлася ёй, як Даўмонт тоiцца ў лесе i выпускае стралу ў разбуральнiка iхнага жыцця. Але князь вяртаўся цэлы. Ацэньваючы вышыню сумётаў i стойкi мароз, Агна разумела, што гэтакай смерцi Мiндоўга чакае дарэмна. Адкуль Даўмонту ведаць, калi збярэцца вялiкi князь на ловы, дзе яго трэба чакаць. Не можа ж ён у лютыя маразы месяцамi сядзець у засадзе. Але супроць разумных высноваў трапятала ў сэрцы надзея на ўдачу, калi двор чакаў вяртання князя з пушчы. "Няўжо так i застанецца ўсё, пакуль Мiндоўг сам па сабе не сканае?" - тужлiва думала яна. Чакаць сабе волi месяц за месяцам, а можа i год за годам, гаспадарыць у ненавiсным замку на правах цёткi, прымаць паклоны ад чэлядзi як князевай жонцы. Зашмаргу ён для мяне сплёў, думала Агна.
Зiмовыя днi яна бавiла за кроснамi - ткала посцiлку, каб заглушыць працай горасць неадступных думак. Страцiўшы князеў дарунак, захаваўшы волю, Агна паспакайнела, i ў гэты час паявiлiся ў яе суразмоўнiцы - дзве мазуркi, якiх удзень выпускалi з камораў, каб не акалелi там з холаду. Звалi iх Ванда i Малгажата. Ванду павiнен быў выкупiць бацька, ужо прыязджалi ад яго ўдакладняць выкуп. Малгажата была замужняя, i ў Варшаве застаўся яе трохгадовы сын. Яна была ўпэўненая, што яе выкупiць муж. За паўгода палону мазаўшанкi схуднелi, адзенне збузавалася, валасы вiселi патламi, а больш за ўсё iм хацелася есцi. Князь на Агнiну просьбу змянiць паланянкам адзенне адказаў так:
- Калi iхныя сваякi даведаюцца, што iх кормяць, мыюць, даюць вопратку, iх нiколi не выкупяць. Сваякi, каб ты ведала, не надта шкадуюць тых, каго ў палоне шкадуюць.
- Хiба больш пашкадуюць, - запярэчыла Агна, - калi ўбачаць ссохлых, няскрэбеных, у лахманах, паедзеных вошамi ды блашчыцамi? Наадварот, падумаюць: што выкупляць - шкiлет?
Князь падумаў i пагадзiўся напалову:
- Калi такая чуллiвая - нагрэй iм вады.
У кухнi за печчу мазуркi ўпершыню з лета памылiся. "Пан Езус, - казала Малгажата, - нiколi не думала, што буду шчаслiвая, стоячы ў балеi з цёплай вадой. Калi муж выкупiць, месяц адсяджу ў лазнi. Паем - i на палок. Абальюся вадой - i зноў есцi. Вось якiя цяпер мары - як у бяздомнага сабакi. Раней бывала прачнуся - Пане Божа, у касцёл трэба бегчы, там iмша, як жа без мяне, ксёндз будзе крыўдаваць, Пан Бог не даруе. Цяпер прачнуся i думаю - Божа, дзе мне сёння лустачку хлеба выклянчыць. Палову цела страцiла. Сядзець няма на чым. Косцi пад скурай грукочуць. А раней я мажная была кабета. Муж не пазнае, абдымаць пабаiцца..."