Але i бацька, князь Мiндоўг, i ён, сын нячулы, глядзелi на воблiк Iсуса, на той iконе ўвасоблены, як на рэч жаночай гаспадаркi, накшталт калаўрота, за якiм мацi сядзела зiмовымi вечарамi разам з iншымi жанчынамi. Не мог князь Мiндоўг сесцi за праснiцу, не мог ягоны сын Войшалк ткаць ручнiк за кроснамi. Ужо пазней, калi давялося бацьку ў Наваградку хрысцiцца ў грэцкую веру паводле дамовы з тутэйшым баярствам i здабываць сродкi на каменную Барысаглебскую бажнiцу, дык iншым разам i ён побач жонкi нешта мармытаў перад тым абразам, нахiлiўшы галаву. Мацi шаптала шчырую малiтву, а што было зместам бацькавага мармытання перад вобразам Збавiцеля i ўяўляць не хочацца. Нiводнай малiтвы не ведаў i не вучыў апроч "Божа, дапамажы мне!". Цяпер iконка тая ў сястры, у Холм разам з ёй пераехала, калi бацька аддаў сястру за Шварна дзеля замацавання мiру з галiчанамi пасля некалькiх гадоў вайны. А цяпер бывае, так ужо хацелася б памалiцца разам з мацi, пастаяць на каленях перад тым старажытным абразом, ды не вяртае Госпад на зямлю тых, каго прыняў у нябесныя Свае гарады. Там адпачывае iхнае сэрца ад болю, перажытага на гэтым свеце сярод невiдушчых...
Войшалк глядзеў на хмары, мысленна прасякаў глыбiнi неба i дасылаў Госпаду свой шэпт: "Божа мiласцiвы, даруй мне маю нячуласць да той, каго ты прызначыў нарадзiць мяне на гэты свет. Каюся перад мацi. Супакой яе, Божа, калi яна не чуе раскаяныя словы свайго сына. Цяпер усё тое спаўняю, што хацелася ёй пры жыццi ўбачыць: малюся, узгадваю яе, непачутую, незразумелую нi мужам, нi сынам..."
Святыя малiтвы мацi былi пачутыя на нябёсах, бо ён, Войшалк, усё ж займеў зрок духоўны. Спраўдзiлiся тыя нашаптаныя над ягонай душой маленнi, калi ён засынаў, а мацi сядзела над iм i малiлася, i напявала яму, i марыла ўголас аб ягоным шчасцi, ягонай славе i дапамозе яму ад сiлаў анёльскiх. Вось i здзейснiлася: зрубiў ён манастыр, ходзiць у царкву, шануе Нараджэнне i Ўваскрэсенне Хрыстова, ды мацi нiчога ўжо не бачыць i не можа шчаслiва пастаяць побач з iм. Цяпер ён iгумен Раман. Манах. А манах, тлумачыў яму ў Паланецкiм манастыры старац Пархомiй, азначае па грэцку - адзiнокi. Сам сабе гаспадар, толькi Богу слуга. Усе людзi рабы Божыя, ды не ўсе слугi яму. Бо манах служыць духоўна, а людскае жыццё адмаўляе. I таму суконны клабук больш моцны, чым шлем, i больш шанаваны. Хто шлем носiць, той далей, чым на палёт стралы, нiчога не бачыць. Поспеху сваiх крывавых учынкаў радуецца. Нiкчэмная гэта радасць - несцiся наперадзе, наставiўшы дзiду, каб iншай iстоце, Госпадам створанай, жалезная вастрыё ў грудзi ўсадзiць. А вось у рыззi, з кiем у руцэ, з мiрам на сэрцы - так апосталы хадзiлi невiдушчых у вiдушчых абарочваць. А сляпыя iмчаць на конях, у браню апранутыя, у шлемах з лiчынамi, у пальчатках, уцяжараных жалезам. Сам так гойсаў па наваградскiх i лiтоўскiх пуцявiнах, i браню апранаў, i глядзеў на ўсё скрозь дзве вузкiя шчылiны ў каванай лiчыне надта пыхлiвы быў, нiчога пра сiлу духоўную не разумеючы. Адурвае ўлада меча, як вiно, i цяжка ацверазець ад ап'янення крывёй...
Выехаўшы з лесу, Войшалк убачыў за паўвярсты наперадзе ў полi з дзесятка два вершнiкаў пры зброi. Усе былi ўкрытыя накiдкамi i разгледзець што там за людзi Войшалк не мог. На скрыжаваннi дарог конныя спынiлiся i пачакалi яго. Зблiзку Войшалк пазнаў нальшанцаў i сярод iх жонку крэўскага князя Агну. Самога Даўмонта Войшалк сярод вершнiкаў не прыкмецiў. Павiталiся, паехалi разам. Нальшанцы, прамоклыя да нiткi, ахвоты да размовы не выказвалi, а можа стрымлiваў iх ад пытанняў яго манаскi клабук. Не свой - чужой веры. З iхнага цёмнага гледзiшча - здрайца. Маўчала i княгiня, што ехала развiтацца з сястрой. Прыглядаючыся да Агны, перахапiўшы позiрк сiнiх вачэй, Войшалк уразiўся падабенству малодшай сястры да Марты. Хто не бачыў абедзвюх разам, падумаў ён, не паверыць, што такое магчыма. Нiбы блiзнятка. Хутчэй павераць, што Марта ажыла. Такiя ж самыя твар, вочы, позiрк. Прыгожая маладзiца. Пашанцавала Даўмонту. Ён не ўтрымаўся сказаць княгiнi:
- Ты на сястру надта падобная.
- Так, - згодна кiўнула Агна, - толькi я на дзесяць гадоў пазней нарадзiлася. Бацька жартам дакараў мацi, што аднолькавых дзевак нараджае.
Войшалк ведаў, што ейны бацька, яцвяжскi князь, загiнуў у бiтве з мазурамi. I мацi тады ж забiлi пры аблозе iхнага гарадзiшча. Вiдаць, i Агна пра гэта прыгадала, i гутарка абарвалася. Ды i пра што распытваць чалавека, якога заклiкаў у дарогу смутак...
У горадзе Войшалк найперш паехаў да магiлкi мацi каля царквы. Тут ён апусцiўся на каленi i пераказваў свае раскаяныя словы, узгадваючы дзень, калi замест капца, цяпер зарослага травой, тут зеўрала яма i шамацелi аб дамавiну развiтальныя жменькi зямлi. Тады i князь Мiндоўг тут сумаваў. А заўтра будзе стаяць над магiлай другой жонкi. Усё праходзiць, падумаў Войшалк, праўда ў Бiблii напiсана. Адпакутавала сваё мацi. Адпакутавала сваё на гэтым свеце i Марта. Што ў яе на сэрцы рабiлася, калi князь Мiндоўг яе мужа забiваў? Сам удавой зрабiў, сам жонкай назваў. Цяпер сам пахавае. А цi любiла яго Марта? Цi прыцярпелася? Цi першага мужа цярпела? А можа нi першага, нi другога не любiла, а толькi дзетак сваiх, Рэпiка i Руклю. Сыноў яна ў сваiм улоннi вынасiла, у пакутах нарадзiла, а што муж? За першага бацькi аддалi, другi гвалтам узяў. Цяпер ён зноўку ўдавец, толькi ўжо стары...
Шкада стала Войшалку бацьку i двух сваiх малалетнiх братоў, i ён пайшоў у замак сказаць кожнаму словы суцяшэння.
Яму падказалi, што бацька ў каменнай вежы. Па стромкай лесвiцы Войшалк падняўся на другi паверх.
У князевым пакоi панавалi сырасць i змрок. Дзве байнiцы ў таўшчэзнай сцяне былi зачыненыя аканiцамi, праз трэцюю цадзiлася цьмяным промнем святло шэрага дня, а з чацвёртага боку аддзяляла пакой ад сходаў дубовая сцяна з непраломнымi акаванымi дзвярыма. Князь Мiндоўг сядзеў за сталом са сваiм радцам, разанцам Астапам. "Спачуваю табе, бацька, - сказаў Войшалк. - Шкада мне тваю жонку". Князь уздыхнуў i пачаў расказваць, як раптоўна Марта сканала. "Яна i хацела так, - казаў ён, - Заўсёды гаварыла: добра б памерцi ходзячы, а лежачы, у доўгiх пакутах, не хачу". - "Ходзячы лепш, - пагадзiўся Войшалк, ды не час ёй быў памiраць". - "Жыць ды жыць, - кiўнуў Мiндоўг, - але ж вось як у сечы: раз - i няма чалавека. Размаўлялi, валасы расчэсвала, спаць збiралася, i раптам гукнула: "Рэпiк!" - i ўсё, адышла, толькi сэрца адлiчвала апошнiя хвiлiны". - "У смерцi не спытаешся, - задуменна адгукнуўся Астап. - На дварэ бабiна лета прамiнула, а яна сваё бабiна лета не пражыла. У прыгожых нядоўгi век".
- Сястра яе прыехала, - паведаў Войшалк, пакiдаючы без увагi цьмяныя словы разанца.
- Гэта добра, - сказаў князь. - Дажджом ехала. Бачыш, i неба плача, шкадуе Марту...
Размова на гэтым вычарпалася. Размаўляць пра нешта iншае было не да месца, ды i не было пра што. Чым заняты i заклапочаны Войшалк у манастыры, Мiндоўга не цiкавiла, i нашто яму было пытацца. I Войшалк не спытаў пра бацькавы справы. Вярнуўся з наезду жывы, прывёў палон, пабольшыў табун, набiў каморы лупамi - усё як раней. Калi ёсць што на сэрцы - сам паведае. Абодва спусцiлiся ўнiз i пайшлi ў пакой, дзе ляжала нябожчыца.
5
Пад вечар выпала хвiлiна, калi на кухнi сышлiся разам Мiндоўг i тры браты. Рэпiк i Рукля тужлiва пазiралi на пустое месца побач з бацькам, дзе звычайна садзiлася мацi. Гэтая незанятая частка лаўкi цяпер азначала разбурэнне iх гнязда, нейкую сiлу, супроць якой усе былi бяссiльныя, пралом, з якога цягнула холадам i смуткам. Войшалку было тужлiва, што ягоныя браты - далёкiя ад яго падлеткi: ён нават не можа памалiцца разам з iмi аб вечным спачыне iх мацi. З бацькам яго разлучаюць розныя, як святло i змрок, жаданнi i справы. I нiколi яны, чацвёра, нават калi скажуць адны i тыя ж словы, не зразумеюць адзiн аднаго. Пэўна, i ўбачыцца зноў iм наканавана на чыiмсьцi наступным пахаваннi. А Мiндоўг, пазiраючы на трох сваiх сыноў, пра iх не думаў, а сумаваў аб жонцы: цi даўно Марта кармiла тут яго i дзяцей, а цяпер ляжыць i па ёй галосяць. Князь прыгадаў, што яе сястра ўвесь дзень няетая, i паслаў Рэпiка па цётку. Хутка ўвайшла Агна, i апынулiся яны ўсёй раднёй разам, толькi дачкi князя Мiндоўга, роднай сястры Войшалка, не было з iмi, але яна i не магла прыехаць на пахаванне з далёкага Холма. Села Агна на краi стала, але неяк адразу паменшала суму, нiбы аднавiўся на кароткi час неабходны чын жыцця. Агна прамаўляла: "Ты паеш, Рэпiк! Падсiлкуйся, Рукля!", i голас яе гучаў падобна да голасу Марты.