Войшалк прыкмецiў, што i бацька падбадзёрыўся.
- Дзе пахаваеце? - падступiўся ён да важнай для сябе справы.
- Ну дзе, каля царквы, - адказаў князь. - Марта хацела блiжэй да царквы. I калi апошнюю волю шаптала, не забылася наказаць.
- А што, - здзiвiўся Войшалк, - была апошняя воля?
Мiндоўг чамусьцi пакрыўджана паглядзеў на яго i кiўнуў.
- А пра што казала сястра? - спыталася Агна.
- Яшчэ не час выконваць, - адказаў князь. - Вы не пытайцеся. Сам скажу, калi час надыдзе.
- Калi ж надыдзе? - зацiкавiўся Войшалк, адчуваючы ў бацькавых словах затоеную небяспеку.
- Заўтра! - вычарпальна i незадаволена, нiбы дакраналiся да ягонай святынi, сказаў князь.
Усе памаўчалi, нiбыта не выяўляючы сваёй цiкаўнасцi да таямнiцы.
- Мазураў нiкога не вызвалiш у памяць Марты? - не забыўся Войшалк на свой абавязак.
- Пры чым яны да яе? - адхiлiў такую магчымасць Мiндоўг. - Няхай парадуюцца, што накормяць, калi што застанецца.
У Войшалка iншых пытанняў не было, i зноў усе сядзелi моўчкi.
- А ведаеце, - вырашыла парушыць журботнае маўчанне Агна, - мне Веда жыццё аднойчы ўратавала. Гадоў пяць цi шэсць мне было. У малiннiку гадзюка падпаўзла i ўкусiла. Тады Веда кавалак шчыкалаткi з ранкай змяiнай зубамi, як абцугамi, выдрала, на ўсё жыццё рубец застаўся, напамiнак ад яе пра выратаванне. А мне страшна было, ведала, што ад гадзюкi памерцi можна. А Веда атручанай крывi набярэ рот i на траву выплюне. Усе яе потым хвалiлi, а мяне, калi ачуняла, мацi пабiла, каб пад ногi глядзела...
- I мяне ратавала, - адгукнуўся Мiндоўг. - Чуццё мела на злыдняў. Едзем якой дарогай, а на раздарожжы яна кажа: нельга, князь, направа ехаць, бяда там чакае. Пасылаю кметаў разведаць - сапраўды, засада затоiлася. А калi была вайна з Данiлам Галiцкiм, i ганялiся за намi русiны i Ердзiвiл-нябожчык, дык, ведаеце, як мы цябе, Рэпiк, i цябе, Рукля, ратавалi? Я наперадзе з мечам, яна ззаду, вас абодвух пад пахi, павады ў зубах, яшчэ i молiцца, каб конь нагi не зламаў. Не ўсякi кмет так паскача... I няма яе. Ужо не паскача. Хоць бы хто мне сказаў, што гэта такое - смерць. Жыве чалавек, кахае, пяе, клапоцiцца - i некуды адыходзiць. Куды? Толькi ты не кажы, - спынiў ён Войшалка, прыкмецiўшы жаданне таго нешта патлумачыць, - ведаю я пра нябёсы вашыя, рай, грахi i святых. Толькi ўсё гэта з чужых словаў пераказваюць, на ўласныя вочы нiхто не бачыў, нiводзiн чалавек адтуль назад не прыйшоў. Што ў нашай дзедаўскай веры, што ў вашай, што ў немцаў - усе роўны век жывуць i аднолькава памiраюць. А куды потым? Цi ўбачымся калi? Марта верыла, што ўсе сустракаюцца там, наверсе. Цяжка гэта мне ўявiць, ды хачу, каб гэтак было. Можа, i мы з ёй там убачымся... Ну добра, - абарваў сябе князь, - на памiнках усё прыгадаем. Хлопцам трэба хоць крыху адпачыць...
Агна выйшла разам з дзецьмi.
Войшалк i Мiндоўг засталiся за сталом. Абодва зноў доўга маўчалi, i моўчкi разышлiся. Мiндоўг пайшоў сядзець пры Марце, а Войшалк у камору - саснуць.
Здавалася Войшалку, што як ляжа на салому, дык адразу правалiцца ў сон, а прылёг - не йдзе сон. Прывiдзелася Марта з цягучай невядомасцю сваёй апошняй волi, а ўслед пачалi паўставаць у памяцi вобразы людзей, якiя даўно сканалi. Чамусьцi ён пачаў лiчыць iх, загiнаючы пальцы, i гэты лiк, узрастаючы, пераходзiў з рукi на руку, пакуль не збiўся. Ён успамiнаў iх i дзiвiўся, што пра некаторых прыгадвае ўпершыню пасля iхнай смерцi, а iх ужо гадоў дзесяць цi болей як няма. Некаторых i згадваць не мелася падставы - некалi прайшлi яны каля яго цi хвiлiну скакалi побач, i нiколi нiводнаму з iх ён не сказаў анi слова, але вось зараз iхныя твары выразна паўставалi з мiнулага. Нашто яны абудзiлiся? Нашто прыйшлi ў гэты начны час i стаяць перад вачыма - нi яго сябры, нi ягоныя ахвяры?
Узгадаўшы пра сяброў, ён i ўбачыў iх - iнакаў Паланецкага манастыра, дзе правёў тры гады. Першы год было цяжка перажыць - няпроста з князёў у манахi навяртацца. А прыйшлося зведаць гэтакую навуку. Закладнiкам пакiнуў яго ў сябе князь Данiла Раманавiч пасля прайгранай Мiндоўгам вайны. Мiндоўг саступiў Наваградак ягонаму сыну Раману, а Ваўкавыйск i Слонiм, яго, Войшалка, удзелы, таксама Раман узяў. Лiчылася толькi, што над Раманам князь Мiндоўг вяршэнствуе, а на справе давялося князю Мiндоўгу тры гады ў родных Ашмянах i Вiльнi сядзець. I сястру тады аддалi за Раманава брата Шварна. I раней не надта разумны, стаў Раман гэткi ганарлiвы, што пашлюбаваўся з аўстрыйскаю герцагiняй i ў нейкi Нейбург да сваёй жонкi ад`ехаў. Як апошнi дурань - у прымы. Ды нядоўга прымака, якi прагне паваладарыць, там цярпелi, ладзiлiся забiць, i мусiў ён разам са сваёй немкай уцякаць у Наваградак.
Ды ўжо тут княгiню з iмем Гертруда, з нямецкiм крыжам, ды з аддзелам крыжацкай аховы прыняць не захацелi. I князь не тутэйшы, i жонка з чужыны - з чаго ж iм кланяцца? Тут за час ягонай аўстрыйскай вандроўкi князь Мiндоўг узмацнiўся. Рамана адразу паланiлi i трымалi ў каморы, пакуль Данiла сына не выкупiў. Не пайшлi на карысць князю Раману чужыя ўдзелы. А для яго, Войшалка, з Божае волi, лiха дабром абярнулася. Блага было ў манастыры першы год, але прасвятлiў яго старац Пархомiй. Шырокi свет вачам адкрыўся. I пыха знiкла: на досвiтку з iнакамi ўставаў, i малiўся, i двор мятлой падмятаў, i дровы для печы з лесу на спiне цягаў, а перапiсваць з святых кнiг за шчасце сталася. I за тры манастырскiя гады адзвычаiўся ад княскае хлуснi. У скiце не схлусiш няма каму. Зiрне табе ў вочы Пархомiй - скрозь зямлю правалiцца ахвота, калi схлусiў, скура гарыць ад сораму. А тут брыдка ад бацькавых хiтрыкаў. З веры ў веру скача, як па купiнах лiс за падраненай качкай. Чаму, пытаеш, бацька, ты зноў у дзедаўскiя звычаi? А таму, што рыцары падманулi, узялi больш супроць дамовы. Добра, ваюй з iмi, але нашто Хрыста выракацца? Немцы ж не выракаюцца, i палякi таксама, i русь валынская. Адзiн князь Мiндоўг. Не, трэба, маўляў, iнакш жамойць не падтрымае. I яцвягi, i прусы. А куды ж яны падзенуцца, гэтыя жамойты, яцвягi ды прусы? Надыдзе час - i яны хрост прымуць, не маюць iншага выйсця, усе вакол iх прынялi. Бо ў крыжы праўда i сiла. Выракся, i што, лепш стала? Прыйдзе Божае Нараджэнне - зноў мужыкi замест замiлавання, замест шчырай малiтвы перад крыжам, начэпяць на свае морды ўсялякiя там казлiныя, мядзведжыя лiчыны, кажухi вывернуць - i з торбамi па дварах будуць бадзяцца, рознае глупства пра Каляду спяваць. Вось i ўся дзедаўская вера. Жылi ў цямрэчы i колам iх толькi з цямрэчы выганiш...
Войшалк устаў i выйшаў на двор. Стаяла сырая бязмесячная ноч. У разрывах аблокаў бачылiся рэдкiя зоркi. Пасярод двара гарэў агонь. Каля яго ён убачыў Астапа, якi зачаравана ўтаропiўся на полымя. Гэты сын разанскага князя-братазабойцы i выгнаннiка не падабаўся Войшалку, але Мiндоўг быў прыхiльны да яго, магчыма, давяраючы яму болей як чужынцу, для якога няма iншага апiрашча, апроч князя. Убачылiся i iншыя людзi: ваявода Сiрвiд блукаў па замкавым двары, то знiкаў у ценю, то ўзнiкаў, як прывiд, у чырвоных водблiсках агню. Каля брамавай вежы нудзiлася варта, i вартавы пiльнаваў каморы з мазурскiм палонам.
Мала хто спаў гэтай ноччу; чэлядзь, ураднiкi совалiся па двары, не маючы занятку i не маючы правоў на сон i адпачынак. Толькi што стаяў ля агню Астап, але ўжо знiк у цемры, а навакол вогнiшча сабралiся нальшанцы. Сiрвiд падышоў да iх i спытаў пустое, але прыязна: "Што, халаднавата, вiдаць, у каморы?" Даўмонтаў ваявода Скурка адказаў: "Нешта трывожна!"
Пачуўшы пра трывогу, адгукнуўся з цемры гаваркi Астап:
- Так, трывожна на сэрцы. Заўсёды трывожна, калi знаёмы i блiзкi чалавек памiрае. Вось зараз дзесьцi за трыста вёрст таксама нехта памiрае, мы пра яго i не думаем: памiраеш, ну памiрай, нам што да гэтага. А калi побач з намi ды вядомы нам шмат гадоў - надта трывожымся. Можа, самi смерцi баiмся. Калi задумацца, што ў тым страшнага да сваiх бацькi i мацi iсцi? А вось хочацца жыць тут, на грахоўным свеце, у лепшы не спяшаемся. Дзiўна! Нядоўгi ў чалавека век, праўда, iгумен Раман? - звярнуўся ён да Войшалка.
- Чаму ж нядоўгi? - сурова не пагадзiўся Войшалк. - Ты ж, Астап Канстанцiнавiч, быццам яшчэ жывы. А хiба мала табе гадоў? - I асудзiў: - Чаго жалiцца! Богу i аднаго дня нашага жыцця хопiць, каб вырашыць, хто атрымае жыццё вечнае.