— Няхай жыве першы касмічны турнір!
Я не сумняваўся, ведаў, што першым чэмпіёнам назавуць мяне.
Ды так яно і здарылася пазней. Турнір у чатыры кругі я выйграў, зрабіўшы з С. В. і П. К. па адной нічыёй. Перамога была ўнушальная, і, закончыўшы апошнюю партыю, я не вытрымаў (не ўвесь жа час быць сур’ёзным), узлез на крэсла і пракрычаў:
— Я — самы моцны! Я — чэмпіён «Набата» і ваколіц! Слава!
— Дзе ж нам лаўравы вянок узяць? — заклапочана сказаў С. В.
Не ведаўшы яго, можна было падумаць, што ён сапраўды пра вянок думае. Але я з ім ужо, як кажуць, пуд солі з’еў. Таму прывалок нейкую зашмальцаваную анучу (як гэта робаты-чысцілыпчыкі празявалі) і абматаў ёю галаву. Чым не вянок?
П. К., як бывалы рэферы, узняў маю руку і пачаў урачыстую прамову:
— Абвяшчаю зямляніна Віцю Асадчага чэмпіёнам «Набата» і бліжэйшых, а таксама далёкіх ваколіц. Абяцаю ўзнагародзіць першага касмічнага чэмпіёна шахматнай каралевай, вытачанай з марсіянскага...— Тут ён запнуўся, нахіліўся да мяне: — Віця, з чаго табе зрабіць каралеву, га?
С. В. рагатаў больш за ўсіх. Але, калі я ўжо наважыўся злезці са свайго трона, раптам падміргнуў П. К. і сказаў;
— Мацнейшы, Павел Канстанцінавіч? А ці самы?
— Даказаць? — Я надаў твару самы ваяўнічы выраз. Што-што, а шахматную перавагу мне, здаецца, даказваць патрэбы не было.
I нібы пацвярджаючы гэта, П. К. пакланіўся:
— Здаюся!
— Асабіста і я таксама, але...— С. В. пасміхнуўся, ён яўна забаўляўся.
Прызнацца, я не звярнуў увагі на гэтае «але». Мне не было чаго непакоіцца. Нават каб С. В. і П. К. мудравалі над дошкай удвух разам, я з імі справіўся б.
С. В. паглядзеў на мяне, паківаў галавой — відаць, я выглядаў дурнавата ад сваёй ганарыстасці — і сказаў у мікрафон унутранай сувязі:
— Вундэркінд, зайдзі ў кают-кампанію.
Во, дзіва, падумаў я. Вундэркінда я бачыў раней за С. В. Гэтага унікальнага кібернетычнага робата падарылі П. К. таварышы з Інстытута прыкладной матэматыкі. Ён мае рукі і ногі, тулава і твар з ротам, вачамі, вушамі, носам, апрануты ў сапраўдны касцюм, ходзіць так, што ззаду не адрозніш ад чалавека. Вядома, з пункту гледжання тэхнічнай неабходнасці не ўсе гэтыя дэталі былі патрэбныя, хапіла б дасканалага мозгу. Але творцы кібера нібы закінулі наперад, жартуючы ў свой час, што даюць П. К. вернага памочніка для блукання па чужых планетах — П. К. даўно марыў стаць касманаўтам, гэта ведалі. Таварышы П. К. разважалі, што ўжо калі спадарожнікам будзе машына, то хай яна мае чалавечы воблік.
Задума ўдалася. Помню, як Валя ўпершыню сустрэлася з Вундэркіндам. П. К. тады толькі атрымаў яго і запрасіў нас паглядзець падарунак. Я прыйшоў раней. Сядзім, размаўляем. А тут стук у дзверы. Робат, як асоба выхаваная, павярнуўся на стук і сказаў:
— Калі ласка, просім!
Валя ўварвалася і застыла, здзіўленая.
— А ты хто такі? — апамятаўшыся, спытала яна робата, які сціпла стаяў перад уваходам, чакаючы ці каманды, ці пытанняў.
— Вундэркінд! — Звычайна кібернетычныя сістэмы на эмоцыі не праграміруюцца, відаць, гэта пакуль немагчыма, аднак у адказе нашага робата мне пачулася прыхаваная годнасць.
— Тваё імя Вундэркінд? — Валя працягнула руку: — А я — Валянціна.
Робат дакрануўся да яе рукі сваімі мяккімі і моцнымі пальцамі і, зусім як чалавек, салідна прамовіў:
— Вельмі прыемна,— і нават схіліў галаву.
А я падумаў, што зараз ён стукне абцасамі, як сапраўдны фацэтны кавалер. Не стукнуў, толькі дапытліва агледзеў Валю, нібы складаючы ўражанне ці запамінаючы.
Тады робат насмяшыў нас, а пазней я даведаўся, што ён наогул мае неверагодныя здольнасці: валодае вялікімі ведамі ў розных галінах навукі і тэхнікі, можа ацэньваць надвор’е, атрымаўшы заданне — разважае, аналізуе любую магчымую сітуацыю, знаходзячы аптымальнае рашэнне. Зрэшты, гэта самае робіць і ЭВМ сярэдняй магутнасці. Так што, нас з Валяй уразіў больш знешні выгляд робата, чым яго кібернетычмы розум.
Натуральна, П. К. узяў Вундэркінда з сабой на «Набат». Але якое дачыненне меў кібер да шахмат?
Вундэркінд зайшоў, павітаўся і ўтаропіўся ў С. В.— выклікаў ён, а нашы галасы робат адрозніваў.
— Ты ўмееш гуляць у шахматы? — спытаў С. В.
— Мая праграма прадугледжвае гэта,— сцісла адказаў Вундаркінд.
А мне чамусьці стала не па сабе. Што, калі над яго шахматнай праграмай працаваў хто-небудзь з славутых гросмайстраў? Я адчуў, што над маім тытулам непераможнага навісла нечаканая пагроза.
Але С. В. не даваў мне часу на роздум.
— Вундэркінд, ты згуляеш партыю з чэмпіёнам «Набата»,— і С. В. не ўтрымаўся, падпусціў-такі шпільку, відаць, каб я не надта занасіўся,— з стажорам Вікто́рам Асадчым.— Гэта «Вікто́р», якое мне звычайна падабалася, прагучала зараз надта іранічна.
— Калі стажор Віктар пажадае,— ён і пагаджаўся, і пытаўся. Напэўна, усё-такі, падумалася мне, не пашкодзіла б і кіберам надаць крыху эмацыянальнасці ў паводзінах, хаця б штучнай, адпаведнай моманту. Хай бы Вундэркінд хаця б для выгляду захваляваўся, выказаў нерашучасць. А то гэта нейкі псіхалагічны шантаж — яго ж зусім не цікавіць вынік.
— Як, Вікто́р? — Упэўнены, С. В. задаў пытанне проста для прыліку, інакш навошта было клікаць робата.
Мне адступаць не было куды. Я ж абвясціў сябе чэмпіёнам. Ды, калі па-шчырасці, не баяўся я гэтага дасціпнага робата. ЭВМ — толькі ЭВМ, нават здольная выконваць мільёны аперацый у секунду. Фантазіі ў яе няма. А шахматы — творчасць, мастацтва.
Мы кінулі жэрабя — так настояў Вундэркінд. Нічога не скажаш, запраграміравалі яго сапраўдным спартсменам. Мне дасталіся белыя фігуры. С. В. прысеў каля нашага століка, а П. К, сачыў за партыяй з рубкі па тэлевізары.
Дэбют разыгралі хутка, як бліцысты,— аказалася, тэорыю Вундэркінд ведае (або помніць) выдатна. Гэта мяне не збянтэжыла. Яшчэ ў мінулым стагоддзі Каісы (так называлі тады некаторыя праграмы) у шахматнай тэорыі былі энцыклапедыстамі, ды калі яна канчалася і прыходзілася рашаць праблемы самастойна, пачыналі памыляцца. Аднак і ў наш час, як мне было вядома, у пазіцыях, якія патрабавалі творчага падыходу, шахматныя машыны засталіся на даўнім узроўні. Так што я цярпліва чакаў, калі нарэшце скончыцца выбраны намі дэбют — разменны варыянт рускай партыі. Увогуле, мяняцца пачаў мой партнёр, і гэта павінна было мяне насцярожыць. Вундэркінд не мог быць баязліўцам, не збіраўся «бегчы» на нічыю, гуляючы чорнымі фігурамі. Але я, упэўнены ў сабе, нават не паспрабаваў заблытаць гульню, стварыць умовы для творчасці — рабіў хады, можа, добрыя, а па сутнасці не мацнейшыя, відавочныя. Адкуль мне было здагадацца, што шахматыста з Вундэркінда рабілі былы чэмпіён свету і адзін з прэтэндэнтаў на гэта званне. Не даўшы кіберу ўласнай фантазіі, яны затое здолелі прадугледзець фантазію майго ўзроўню. I даволі хутка я працягнуў Вундэркінду руку, віншуючы з перамогай.
Кібер праявіў літасць, відаць, запраграміраваную, і прапанаваў:
— Яшчэ адну?
Вельмі хацелася адыграцца, тым болей што якую гадзіну назад я тут навыхваляўся. Але ў мяне хапіла розуму адмовіцца, я зразумеў, што менавіта сёння не змагу гуляць раскавана, з натхненнем. Да такога праціўніка, як Вундэркінд, трэба падрыхтавацца псіхалагічна.
Вядома, мне было непрыемна. Але разам з тым я шчыра ўзрадаваўся, што на караблі ёсць такі цудоўны робат.
15 лютага. Працы цяпер хапае ўсім. У свой час па камандзе С. В. з Марса падняўся першы аўтаматычны разведчык. Я назіраў у тэлескоп яго старт. Праз некалькі секунд пасля выхаду ў эфір сігналу на заходнім беразе возера Сонца (усе марсіянскія назвы ўмоўныя, яны захаваліся з тых часоў, калі людзі мелі іншае ўяўленне аб планеце), дзе паверхня цямнейшая, успыхнуў агеньчык. Ён крыху пастаяў на месцы, нібы раздумваючы, што рабіць, потым паволі рушыў угору, пакідаючы за сабой кароткі і яркі хвост. 3 кожным імгненнем яго хуткасць павялічвалася, і праз некалькі хвілін над зацененым начным Марсам засвяцілася бліскучая зорачка. Разведчык імчаўся на сустрэчу з намі.