— На Зямлі такіх нямала.
— Не думаю,— Бурмакоў не зводзіў вачэй з скалы.— У Марса ўласная іісторыя развіцця. Тут не льюць дажджы, ва ўсякім разе, відаць, не лілі на працягу многіх тысяч гадоў, не шалеюць снежныя бураны. Такім чынам, тутэйшыя пароды не падвяргаюцца, у адрозненне ад зямных, моцным кліматычным уздзеянням. Таму, здаецца, на гэтым разрэзе можна прасачыць біяграфію калі не ўсёй планеты, то гэтага раёна, напэўна. Давай прысядзем, бо і на Марсе, падобна, у нагах праўды няма.
Непадалёк ляжаў урослы напалову ў грунт вялікі плоскі валун.
— Не камень, а ложа.— Бурмакоў прысеў спачатку на краёк, праверыў на трываласць і тады пасунуўся далей.
Нягледзячы на скафандры, Сцяпан Васільевіч і Віця ў гэты момант выглядалі зусім як на Зямлі. I пейзаж вакол іх, як паказваў экран, таксама быў амаль зямны. Аднак Павел здагадваўся, што капітан спыніўся тут невыпадкова. Ён бачыў нешта такое, што пакуль было адкрытым яму аднаму. Ці не праз гэта ўменне разумець чужую прыроду Бурмакоў на Месяцы знайшоў карысны поклад там, дзе да яго пабылі дзве экспедыцыі.
— Горы старыя, тут даўно не было актыўных тэктанічных працэсаў. Так што,— Сцяпан Васільевіч сказаў гэта іранічна, пасміхаючыся,— нам з табой, Вікто́р, марсатрасенне не пагражае. А цяпер глядзі. Ніжні пласт — базальт, вышэй — застылая лава. Некалі тут было горача — грымелі вулканы, палалі, як факелы, кратэры, у небе плавалі цяжкія чорныя хмары, але праліваліся яны не дажджом, не градам, а вулканічным попелам.
— 3 нетраў жа, напэўна, вывяргалася і вада, вялікія масы вады. Дзе яна?
— Так было на Зямлі, Вікто́р. Мажліва, так было і на Марсе. Інакш адкуль пясчанае, падобнае на рэчышча дно цясніны, яе звілістасць.— Бурмакоў гаварыў раздумліва.— А можа, тут усё адбывалася па-марсіянску. Вось табе праграма на будучае — шукай адказу на сваё пытанне. Пачынай сёння. Бо колькі спатрэбіцца для гэтага часу — дзён, месяцаў, гадоў,— невядома.
Быццам бы жартаваў капітан. А Віця прыняў прапанову сур’ёзна. Нерашуча, як просячы прабачэння, што адмаўляецца, сказаў:
— Тут столькі непазнанага...
Бурмакоў уздыхнуў, саскочыў з каменя:
— Напэўна, Вікто́р, ты адказаў правільна. Мы сапраўды на самым пачатку. Ну, за працу.
Сонца пакрысе перабралася ў зеніт. Прыкметна пацяплела. I ў цясніне, як у аэрадынамічнай трубе, загудзеў вецер. А сіне-фіялетавае неба па-ранейшаму было чыстае, і на ім прабіваліся буйныя залацістыя зоркі.
Напоўніўшы кантэйнеры, капітан і Віця вярнуліся да ракетаплана. Заўтра ўзоры марсіянскіх парод стануць здабыткам лабараторый. А сёння касманаўты наведаюць іншыя мясціны: Віця пабывае ў вялікім кратэры, паблізу ад якога стаяў ракетаплан, а Бурмакоў праляціць над цяснінай на поўнач, дзе яна брала пачатак з вялікай маналітнай гары.
Неўзабаве побач з «Скакунком» распасцёр крылы серабрысты самалёцік. Маленькі, добра бачны на цёмна-шэрым фоне голага каменнага плато, ён, побач з высокім стромкім ракетапланам, які доўгія апорныя штангі рабілі яшчэ больш выцягнутым угору, выглядаў лялечным, кволым. Як павядзе сябе гэты апарат у амаль беспаветраным небе? Бурмакоў выпрабоўваў самалёт на Паміры, ведае яго магчымасці. Але Павел трывожыўся і за Віцю. Хлопец ён дысцыплінаваны, ды раптам захоча на вачах мільёнаў тэлегледачоў — трансляцыя ж будзе працягвацца — пакрасавацца, прадэманстраваць альпінісцкія здольнасці ў абрывістым скальным кратэры.
— Ты, Віцька, не дужа там,— Павел па асобай карабельнай сувязі ўсё-такі перасцярог юнака.— Адзін будзеш.
— Не падвяду, Павел Канстанцінавіч,— ён павярнуў твар у шлемафоне ў напрамку нябачнага адтуль, з паверхні планеты «Набата», быццам і позіркам хацеў запэўніць, што хвалявацца за яго не трэба. Віця быў далекавата ад камеры, а Паўлу здалося, што ён нават падміргнуў. Хітравата і свавольна, як гэта звычайна рабіў.
Цяпер перад Паўлам свяціліся два экраны. На адным Бурмакоў вёў своеасаблівы рэпартаж, паказваючы, што бачыць сам з кіламетровай вышыні. На другім, гэтак жа, як нядаўна ў цясніне, аўтаматычная тэлеўстаноўка трымала пад сваім пільным вокам Віцю.
У Бурмакова нічога асаблівага не было — тыя ж, падзеленыя не надта глыбокай цяснінай аднастайныя горы, і Павел больш сачыў за Віцем.
Юнак спыніўся на краі кратэра вулканічнага паходжання. Недзе ўнізе ў празрыстай дымцы праглядалася дно, пакрытае застылай лавай. Схілы кратэра былі даволі спадзістыя, і Віця, чапляючыся рукой за вострыя каменныя выступы, пачаў спускацца. Рабіў гэта ён лёгка, прыгожа. Камера тэлеўстаноўкі, хаця і рухомая, чалавечых здольнасцей не мела і вымушана была застацца наверсе. Павел увесь час павялічваў адлюстраванне, каб добра бачыць хлопца і тое, што было побач з ім. Але павелічэнне таксама было не бязмежнае, і з кожным Віцевым крокам дэталі гублялі выразнасць. На шчасце, юнак неўзабаве дасягнуў дна. Бугрыстае, яно, падобна, даўно ляжала ў соннай нерухомасці.
Паблукаўшы сярод гэтага хаосу, Віця адышоў да сцяны, сеў, пачаў аглядацца. Павел з задавальненнем адзначыў, што хлопец паводзіць сябе, як сапраўдны даследчык, спакойна, не мітусіцца. Малайчына, адчувае адказнасць.
Віця некаторы час пасядзеў, нешта абдумваючы, потым з заплечнай скрыні дастаў прыборы і расставіў іх па дне кратзра. I зноў сеў. У яго ўсё было нармальна, і Павел павярнуўся да экрана Бурмакова.
— Яшчэ кіламетраў сто,— сказаў капітан,— і павярну назад.
— Без пасадкі? — здзівіўся Павел, бо ў плане яна была.
— На паверхні тут, падобна, нічога не ляжыць,— няпэўна адказаў Сцяпан Васільевіч.
Ён не ўдакладніў, што мае на ўвазе. Павел не перапытаў. Абмяняюцца здагадкамі пазней.
А ў кратэры, пакуль Гушча размаўляў з капітанам, нешта такі адбылося. Калі ён перавёў позірк на Віцеў экран, юнак стаяў, нахіліўшыся над аналізатарам паветра.
— Што, Віця? — спытаў Павел і далучыў да яго канала сувязь Бурмакова.
— Аднекуль сочыцца газ,— хлопец недаўменна азірнуўся, нібы не паверыў прыбору і хацеў убачыць газ сваімі вачамі.— Дзіўна.
— Устанаві бур,— падказаў Бурмакоў,— а сам адыдзі аж да «Скакунка». Раптам у гэтай бутэльцы сядзіць джын.
Як высветлілася, капітан мала памыляўся. Віця выпусціў калі не самога джына, то яго сына. Тонкі бур на дваццаціметровай глыбіні натрапіў на поласць, і адтуль, адкінуўшы далёка ў бок пераносную бурыльную ўстаноўку, шугануў светла-шэры фантан газа. Ён расцякаўся, паволі апускаўся долу, засцілаючы рухомай плёнкай дно кратэра. I гэта незвычайнае для Марса відовішча, сведчанне яго жыцця, блізкага ў сваёй аснове да зямнога, узрадавала касманаўтаў. Такі Марс быў больш зразумелы.
— Можа, варта забіць шчыліну? — прапанаваў Віця.
— Хай курыцца,— не пагадзіўся Бурмакоў.— Гэта ж тутэйшае, марсіянскае. Шкоды мясцовай прыродзе не наробіць, а нам цікава паглядзець, што адбудзецца ў гарлавіне, здавалася б, мёртвага вулкана.
Сцяпан Васільевіч даляцеў да зададзенага пункта і, перш чым вяртацца, усё-такі пасадзіў самалёт на невялікай зручнай пляцоўцы, якую адшукаў каля падножжа гары. У гэтым месцы ў гару ўразалася тая самая цясніна, у вусці якой зараз прачынаўся Віцеў вулкан.
— Ведаеце,— растлумачыў капітан сваё нечаканае рашэнне апусціцца,— цясніна пераходзіць у доўгую і высокую пячору. Зазірну. Не зважайце, калі сувязь перарвецца,— і пайшоў у пячору.
Віця быў каля ракетаплана. Пагойдваючыся на мяккім трапе, як на качэлях, ён цярпліва чакаў, чым скончыцца яго ўварванне ў марсіянскую прыроду. Навокал было ціха, спакойна. Чуйныя прыборы, устаноўленыя на трох аўтаматычных вартавых станцыях, не адзначалі ажыўлення ў тутэйшых нетрах. Толькі газ, быццам яму дагэтуль у каменным сутарэнні было вельмі цесна, спачатку адным языком, потым другім лізнуў край жарала вулкана і раптам абляпіў яго круглым і пушыстым каўняром. У разрэджаным навакольным паветры газ хутка святлеў, раствараўся. А знізу напіралі ўсё новыя і новыя шызыя клубы.
Аўтаматы-вартаўнікі ажывіліся, заварушылі антэнамі, нібы пачалі між сабой раіцца, і два з іх пакаціліся да кратэра.